Barwa pomarańczowa

Przymiotnik pomarańczowy kojarzy się przede wszystkim z pomarańczą, co nikogo nie dziwi. Kolor pomarańczowy jest optymistyczny, chociaż nie należy do ulubionych. Jak wykazują badania, przymiotnik pomarańczowy jest jedną z psychologicznie najważniejszych nazw barw dla użytkowników języka polskiego ( (Stanulewicz 2008)).

O barwie pomarańczowej pisali m.in. Danuta Stanulewicz ( (Stanulewicz 2008)), Ryszard Tokarski ( (Tokarski 2004: 135-136)) i Ewa Wyrębiak ( (Wyrębiak 2003)).

Podstawowa nazwa barwy pomarańczowej

W szeregu ewolucyjnym zaproponowanym przez Brenta Berlina i Paula Kaya ( (Berlin, Kay 1969)) pomarańczowy zajmuje ostatnią pozycję, wraz z trzema innymi nazwami. Przymiotnik pomarańczowy jest więc zaliczany do nazw sekundarnych. Badania nad psychologicznym znaczeniem nazw barw potwierdzają, że przymiotnik ten należy do zbioru podstawowych nazw barw. 98% badanych osób podaje go w pięciominutowym teście (tabela 1) ( (Stanulewicz 2008: 315; 2009: 251-254)), co stawia tę barwę w jednym szeregu z zielonym i żółtym. Jak pokazuje tabela 1, pomarańczowy wyprzedza cztery pozostałe nazwy prymarne i wszystkie sekundarne. Nie można jednak go traktować jako nazwę prymarną – okazuje się, że po pierwszej minucie testu pomarańczowy znajduje się na siódmym miejscu, po wszystkich nazwach prymarnych, prowadząc w grupie nazw sekundarnych (tabela 2).

Tabela 1. Frekwencja nazw barw po pięciu minutach (100 osób) ( (Stanulewicz 2008: 315; 2009: 251))

Pozycja	Nazwa barwy	Liczba wystąpień (procent)
1–3	zielony	98
1–3	żółty	98
1–3	pomarańczowy	98
4–5	biały	97
4–5	czarny	97
6	czerwony	96
7	niebieski	95
8	szary	94
9	fioletowy	93
10–11	brązowy	91
10–11	różowy	91

Tabela 2. Frekwencja nazw barw w pierwszej minucie testu (100 osób) ( (Stanulewicz 2008: 315, Stanulewicz 2009: 253))

Pozycja	Nazwa barwy	Liczba wystąpień (procent)
1	żółty	95
2	zielony	92
3	niebieski	90
4	biały	89
5	czerwony	86
6	czarny	84
7	pomarańczowy	75
8	fioletowy	73
9	brązowy	70
10–11	różowy	64
10–11	szary	64

Można się zastanawiać, dlaczego kolor pomarańczowy jest tak popularny wśród uczestników badania. Do tego stanu rzeczy przyczyniły się prawdopodobnie rewolucja pomarańczowa i firma Orange, a także popularność soku pomarańczowego w Polsce, nie są to jednak jedyne czynniki. Jeżeli rozważymy prototyp lub wzorzec przymiotnika pomarańczowy, okazuje się, że jest on bardzo stabilny (kwestia ta omówiona jest poniżej).

Leksemami morfologicznie spokrewnionymi z przymiotnikiem pomarańczowy są: przysłówek pomarańczowo, rzeczownik pomarańcz, oraz czasowniki pomarańczowieć, spomarańczowieć itp. Ciekawym rzeczownikiem jest pomarańcz, nienotowany przez większość słowników – uznaje go Dunaj ( (Dunaj 1996: 798)), lecz podawany przez 80% respondentów ( (Stanulewicz 2002: 429)) i używany w tekstach o modzie i wnętrzach, np.

(1) […] podbij efekt, zestawiając pomarańcz z bardzo modną w tym sezonie żółcią. ( (Czas na kolory! 2007))

(2) błękity nieba i pomarańcz, palony pomarańcz i róż, gorące pomarańcze ( (Justin 2007))

Definicje przymiotnika pomarańczowy

W słownikowych definicjach znaczenie tego słowa – jako terminu odnoszącego się do barwy – wyjaśniane jest następująco: „mający kolor owocu pomarańczy” ( (Dunaj (red.) 2007: 489)). Jest to znaczenie wtórne w stosunku do znaczeń: „związany z drzewem pomarańczy”, „odnoszący się do owocu pomarańczy; wykonany, zrobiony, wyprodukowany z tego owocu” ( (Dunaj 2007: 489)) (przykład: sok pomarańczowy), „mający smak podobny do smaku owoców pomarańczy” ( (Dunaj 2007: 489)).

Prototypowe odniesienie nazwy pomarańczowy

Respondenci poproszeni o podanie skojarzeń z nazwami barw najczęściej wymieniają pomarańczę, co nie dziwi, gdy weźmiemy pod uwagę pochodzenie przymiotnika pomarańczowy, który jest derywatem od rzeczownika pomarańcza ( (zob. też Tokarski 2004 [1995]: 136)). Tabela 3 przedstawia najczęstsze skojarzenia z tym przymiotnikiem, podane przez 400 osób zamieszkujących cztery województwa: pomorskie, łódzkie, dolnośląskie i lubelskie. Wyniki przedstawione w tabeli 3 nie są zaskakujące, natomiast warto je porównać z wynikami dotyczącymi skojarzeń z innymi barwami (tabela 4).

Tabela 3. Skojarzenia z przymiotnikiem pomarańczowy (400 osób) ( (Stanulewicz 2008: 316))

Skojarzenia	Liczba podanych skojarzeń	Procent
Pomarańcza, sok pomarańczowy, mandarynka itp.	293	54
Słońce, zachód słońca, światło, ciepło itp.	52	10
Inne skojarzenia	198	36
Suma	543	100

Tabela 4. Najczęstsze skojarzenia z nazwami barw (400 osób) ( (Stanulewicz 2008: 317))

Pozycja	Skojarzenie	Nazwa barwy	Procent respondentów podających dane skojarzenie
1	roślinność	zielony	60
2	pomarańcza	pomarańczowy	54
3	słońce	żółty	50
4	niebo	niebieski	40
5	fioletowe kwiaty	fioletowy	31
6	śnieg	biały	28
7	krew	czerwony	24
8	drzewo	brązowy	23
9 – 11	woda	niebieski	16
9 – 11	zwierzęta o szarym futerku	szary	16
9 – 11	ziemia	brązowy	16
12	noc	czarny	13
13	ogień	czerwony	12
14	deszcz	szary	11
15 – 16	węgiel	czarny	8
15 – 16	różowe kwiaty	różowy	8

Jak pokazują wyniki ankiety zestawione w tabeli 4, skojarzenie barwy pomarańczowej z pomarańczą jest silne, plasuje się na drugim miejscu, po roślinności kojarzonej z barwą zieloną; dla porównania – śnieg dla bieli podaje 28% respondentów, a noc dla czerni – tylko 13%, a są to uznane prototypy ( (Tokarski 2004, Waszakowa 2000)). Trzy pierwsze nazwy barw w tabeli 4 pokrywają się z trzema przymiotnikami zajmującymi pierwszą lokatę w tabeli 1, a są to zielony, pomarańczowy i żółty. Ta zbieżność pozwala wysunąć hipotezę, iż psychologiczna ważność nazwy barwy skorelowana jest z siłą najczęstszego z nią skojarzenia, mierzoną liczbą/odsetkiem respondentów je podających ( (Stanulewicz 2008)).

Symbolika barwy pomarańczowej i jej skojarzenia z emocjami

Barwa pomarańczowa stała się ostatnio dosyć popularna za sprawą takich czynników jak jej obecność w nazwach związanych z polityką (wrocławski ruch opozycyjny Pomarańczowa Alternatywa w latach osiemdziesiątych XX wieku, pomarańczowa rewolucja na Ukrainie z przełomu 2004 i 2005 roku), jak również wykorzystanie tej barwy i jej nazwy przez różne firmy do celów reklamowych i wizerunkowych (np. operator telefonii komórkowej Orange i Orange Ekstraklasa, czyli pierwsza liga piłki nożnej, a także dostawca energii elektrycznej Energa niegdyś stosujący tę barwę w swoim logo i innych materiałach). Barwa pomarańczowa wykorzystana jest również w programie społecznym. Oto przykład:

(3) POMARAŃCZOWA IA
Pomaga rodzicom, których dzieci piją ( (reklamy medyczne, 1999, Korpus Języka Polskiego PWN))

Według wyników badań przeprowadzonych wśród ponad 30 000 mieszkańców naszej planety przez witrynę internetową Color Matters, pomarańczowy jest najmniej lubianym kolorem. Z badań przeprowadzonych w Polsce również wynika, że nie należy do ulubionych (tylko 1,5% respondentów nań wskazało), natomiast najbardziej lubianymi barwami są błękit, czerwień, czerń i zieleń ( (Stanulewicz 2009: 265; por. Popek: 2001: 195-215)). Z drugiej strony, pomarańczowy postrzegany jest jako kolor mało negatywny, na co wskazują wyniki badań aksjologicznej wartości barw przeprowadzone wśród 50 respondentów ( (Stanulewicz, Komorowska i Pawłowski 2012)).

W tabeli 3 wyszczególnione są konkretne skojarzenia, ale oczywiście barwy budzą również skojarzenia abstrakcyjne. Anna Mozolewska ( (Mozolewska 2010)) przeprowadziła wśród 50 osób badania dotyczące skojarzeń barw z emocjami. Barwa pomarańczowa kojarzyła się respondentom głównie z radością (24%), ciepłem (16%), optymizmem (13%) i spokojem (9%) ( (Mozolewska 2010: 96, por. Stanulewicz, Komorowska i Pawłowski 2012)).

Związki frazeologiczne i nazwy zawierające przymiotnik pomarańczowy

Przymiotnik pomarańczowy stanowi część nazw takich jak wyżej wspomniane Pomarańczowa Alternatywa i pomarańczowa rewolucja, a także nazwy trującego grzyba lisówka pomarańczowa (Hygrophoropsis aurantiaca). Nazwy te mogą być użyte jako wyrażenia, jak w (4), a także służyć do tworzenia wyrażeń metonimicznych, jak np. w (5) i (6).

(4) Holandia otworzyła dla nas rynek pracy: POMARAŃCZOWA ALTERNATYWA ( (Ćwiek2007))

(5) pomarańczowy rząd, pomarańczowa koalicja, pomarańczowi wyborcy

(6) Pomarańczowa ewolucja ( (Wojciechowski 2007))

Ciekawym tytułem jest przykład (6), będący tytułem artykułu, w którym autor przywołuje prototyp barwy pomarańczowej, stosując podwójną – bądź piętrową – metonimię „wsteczną”:

(7) Pożegnanie pomarańczy: Po ukraińskiej rewolucji nie ma już śladu ( (Nowakowski 2007))

Powróćmy do przykładu (4), łączącego polską Pomarańczową Alternatywę z Holandią. Skojarzenie barwy pomarańczowej z Holandią wykorzystane jest w tytule innego artykułu traktującego o trenerach piłkarskich pochodzących z tego kraju:

(8) Pomarańczowa karuzela ( (Zdankiewicz 2007))

Opisywane przez przymiotnik pomarańczowy klasy przedmiotów i zjawisk

W demonstracyjnej wersji Korpusu Języka Polskiego PWN, przymiotnik pomarańczowy występuje 71 razy, z czego 17 – w znaczeniu „odnoszący się do owocu pomarańczy” (przeważnie w wyrażeniu sok pomarańczowy), a 54 w znaczeniu „koloru pomarańczy”. Tabela 5 przedstawia klasy obiektów opisywane przez ten przymiotnik. Oczywiście trzeba wziąć pod uwagę, że jeżeli korpus jest reprezentatywny, odzwierciedla – naturalnie pośrednio – istnienie pewnej liczby obiektów (przedmiotów i substancji, a także zjawisk wizualnych) danego koloru, w tym przypadku pomarańczowego, które są na tyle dla nas ważne, że o nich mówimy i piszemy.

Tabela 5. Klasy obiektów opisywane przez leksem pomarańczowy w demonstracyjnej wersji Korpusu Języka Polskiego PWN

Klasy obiektów opisywanych przez przymiotnik pomarańczowy		Liczba wystąpień		Procent
Obiekty naturalne	kwiaty	4	12	22,22
	owoce, warzywa, inne rośliny	5
	inne obiekty naturalne	3
Światło naturalne i sztuczne, ogień, obiekty emitujące światło		12		22,22
Artefakty	odzież i inne tekstylia	8		14,81
	sprzęt elektroniczny, samochody	4		7,41
	inne	9		16,67
Inne użycia		9		16,67
Suma		54		100

Jak pokazują dane w tabeli 5, przymiotnik pomarańczowy głównie opisuje rośliny, a także słońce, ogień i inne obiekty emitujące światło, również sztuczne.

Przykłady:

Obiekty naturalne (rośliny):

(9) Najczęściej z nasion otrzymuje się mieszankę o kwiatach złocistożółtych, pomarańczowych, jasnomigdałowych lub białych – zazwyczaj z czarnym środkiem. Czarne”oczka”kwiatów sprawiły, że Niemcy nazywają tę roślinę czarnooką Zuzanną. ( („Kwiaty” 1988, nr 2, Korpus Języka Polskiego PWN))

(10) Przed wejściem do całodobowego sklepu spożywczego piętrzy się sterta pomarańczowych dyń. ( (Siemion 2000, Korpus Języka Polskiego PWN))

Obiekty emitujące światło:

(11) Jeszcze przez kilkanaście minut stali na molo, obserwując coraz szybciej opadające słońce. Kiedy pomarańczowa kula znikła za piaszczystymi wzgórzami po zachodniej stronie jeziora, wrócili do zajazdu. ( (Mirkowicz 1999, Korpus Języka Polskiego PWN))

(12) W ciemnym oknie domku profesora trzepotał pomarańczowy język płomienia. ( („Młody Technik” 1966, nr 2, Korpus Języka Polskiego PWN))

(13) […] otaczały nas przyciszone głosy, szelesty i tajemnicze pomarańczowe świetliki papierosów. ( (Kowalewski 2000, Korpus Języka Polskiego PWN))

(14) Jeżeli silnik tuż po uruchomieniu ma niedostateczną temperaturę, pomarańczowe kontrolki ostrzegają o konieczności zachowania niższych obrotów. ( („Motomagazyn” 1999, nr 1, Korpus Języka Polskiego PWN))

(15) Carlos studiuje burtę wycieczkowca od dwóch godzin, odwrócony plecami do niskiej sali, gdzie w łunie pomarańczowych jarzeniówek kolorowo odziany tłum pasażerów, idący od budek z napisami NO ENTRY IMMIGRATION, miesza się z oczekującymi, z kierowcami limuzyn ściskającymi w śniadych dłoniach kartoniki z wypisanymi nazwiskami. ( (Siemion 2000, Korpus Języka Polskiego PWN))

Artefakty:

(15) Miał na sobie pomarańczową koszulę sięgającą kolan, która w półmroku natychmiast zmieniła barwę i zaświeciła mocnym amarantem, obcisłe, białe spodnie i sandały z rzemykami oplatającymi łydki. ( (Kowalewski 2000, Korpus Języka Polskiego PWN))

(16) Sięgnij po obudowę telefonu w innym kolorze, na przykład: Pomarańczowe Tango, Srebrzysty Rekin czy Błękit Bermudzki. ( (reklamy telekomunikacyjne, 2000, Korpus Języka Polskiego PWN))

Niepodstawowe nazwy barwy pomarańczowej

Wśród innych słów odnoszących się do barwy pomarańczowej znaleźć można przymiotniki, np. oranżowy, mandarynkowy, łososiowy (który może być także uważany odcień różu), brzoskwiniowy, morelowy, oraz rzeczowniki, np. oranż, brzoskwinia, morela, łosoś. Niektóre z tych określeń barwy pomarańczowej używane bywają w opisie koloru kosmetyków, np.:

(17) jasny oranż, oranż ognisty, oranż pozłacany, oranż szafranowy, oranż ziemi ( (Zielona Księga Urody 2000, katalog kosmetyków Yves Rocher))

Podsumowanie

Przedstawione powyżej wyniki badań wskazują na dosyć wysoką pozycję przymiotnika pomarańczowy w hierarchii ważności nazw barw użytkowników języka polskiego, a także świadczą o wejściu do polszczyzny określającego kolor rzeczownika pomarańcz. Przytoczone przykłady zawierające przymiotnik pomarańczowy odzwierciedlają metonimiczny potencjał słownictwa barw.

Źródła

Artykuły powiązane

• Stanulewicz, Danuta – Barwa różowa
• Komorowska, Ewa – Barwa żółta
• Falkowska, Marta – Wzorce prototypowe dla niepodstawowych nazw barw
• Stanulewicz, Danuta – Barwa fioletowa
• Falkowska, Marta – Symbolika barw w kulturze
• Komorowska, Ewa – Barwa brązowa
• Komorowska, Ewa – Barwa czerwona
• Stanulewicz, Danuta – Barwa zielona
• Komorowska, Ewa – Barwa niebieska