Definicja leksykalna brzucha – 'część tułowia człowieka i wyższych zwierząt zawierająca narządy trawienne, moczowe i wewnętrzne płciowe’ – wyraźnie łączy dwa elementy: opis zewnętrznej części ciała i wyliczenie narządów wewnętrznych. Semantyczne i pojęciowe oddzielenie obu tych elementów znaczenia słowa w wielu kontekstach nie wydaje się możliwe.
Dane językowe wskazują, że jak większość części ciała ludzkiego, brzuch podlega krytycznej obserwacji. Jest to przede wszystkim obserwacja wzrokowa, dotycząca wyglądu, przede wszystkim kształtu i wielkości. Potoczne wyobrażenia o kształcie zostały utrwalone w strukturze leksemów: wybrzuszony – 'o kształcie wypukłym, pękaty’; wybrzuszenie -’wypukłość’; czy brzuchaty – 'mający wypukły kształt, pękaty, baniasty’. Człowiek obserwowany przez otoczenie i opisywany ze względu na wygląd tej części ciała, jest jednocześnie poddawany ocenie według kryterium estetycznego. Współczesny kanon piękna, harmonii ludzkiej sylwetki, narzuca negatywną ocenę cech, nazywanych jednostkami wystający, duży brzuch. Wyraźnie pozytywne wartościowanie przynosi zaś frazeologizm płaski brzuch. Pozytywne wartościowanie, zwłaszcza sylwetki kobiecej, podkreślające szczupłość, smukłość, wpisane jest w jednostki frazeologiczne z leksemem talia np. szczupła w talii, talia osy, zaznaczona talia. Talia jest w Innym słowniku języka polskiego definiowana jako‘zwężenie ciała nad biodrami, poniżej żeber’. Słownik nie zaznacza bezpośredniego związku tego słowa z ciałem kobiety, ale znaczenia metonimiczne wyraźnie kierują ku skojarzeniom z kobiecością, np. „marynarka wcięta w talii” , sukienka z obniżoną talią”, „spódnica z zaznaczoną talią”. Brak wyraźnie zaznaczonej talii jest postrzegany jako mankament urody, np. – skutek nadwagi. W odniesieniu do mężczyzn wyraz talia nie jest raczej używany, można zastosować leksem pas („spodnie za wąskie w pasie”), który jest pozbawiony odniesień do płci. W tym znaczeniu pas to‘miejsce dookoła tułowia, w środkowej części tułowia, nieco powyżej bioder’. Wyrazy talia i pas, nie są oczywiście synonimami wyrazu brzuch. Określają natomiast anatomicznie styczne z brzuchem elementy ciała człowieka, co jest istotne przy opisie wyglądu (sylwetki, figury).
Notowane w Słowniku frazeologicznym i w Słowniku symboli jednostki leksykalne: duży/wielki/gruby/wystający brzuch; brzuch jak waliza/jak antał/jak dzban/jak bęben są – z punktu widzenia współczesnego kanonu piękna ludzkiej sylwetki – określeniami wartościującymi negatywnie. Podobną ocenę sygnalizują potoczne synonimy: bęben, kałdun, bandzioch czy żartobliwe określenie dużego brzucha – maciek. Brzuch – szczególnie duży, wielki, gruby, tłusty – jest pojęciowo łączony ze sposobem zachowania, z niektórymi złymi skłonnościami człowieka. Pierwsza warstwa znaczeń symbolicznych, wyodrębniona w Słowniku symboli (Kopaliński 1990: 35), wskazuje w związku z tym na 'obżarstwo i żarłoczność’. Łączą się z nimi negatywnie wartościowane postawy, określone przez zwroty: myśleć tylko o brzuchu 'myśleć tylko o jedzeniu’ czy dogadzać brzuchowi 'jeść dobrze, zbyt dużo’ (tego typu wartościowanie negatywne potwierdza również Biblia: „Tacy bowiem nie służą Panu naszemu, Chrystusowi, ale brzuchowi swemu” (List do Rzymian, 16,18)); podobny sąd utrwalony jest także w przysłowiach: Brzuch – zły doradca; Brzuch tłusty, łeb pusty; Gdzie szczupły brzuch, przeważa duch. O ponadczasowości takich sądów świadczy bardzo duża liczba, pochodzących z różnych epok cytatów, umieszczonych w Słowniku symboli, por. np. fragment utworu Mikołaja Reja: „Słaby to rycerz, co tego paducha nie może zwalczyć, śmierdzącego brzucha. Dla pana brzucha, pana tak hojnego, siła nam ginie, co jest przystojnego” (Rej 2000: 45-8). Leżenie brzuchem do góry jest w języku interpretowane jako metaforyczne odniesienie do 'lenistwa, próżnowania’ prawdopodobnie ze względu na opisane powyżej skojarzenia z pełnym, napchanym brzuchem. O takiej symbolice brzucha informuje Słownik symboli, por. np.:”Pełen brzuch – lenistwo. Plenus venter non studet libenter łac. 'pełny brzuch niechętnie studiuje; najedzonemu nauka nie idzie do głowy'” (Kopaliński 1990: 36). Nieco inny charakter ma natomiast przysłowie: Bez głowy żyć można, bez brzucha nie, interpretujące konieczność jedzenia jako fakt warunkujący życie.
Wydatny kształt brzucha jest również kojarzony z macierzyństwem ze względu na oczywistą funkcję wewnętrznych narządów kobiety. Definicja leksykalna brzucha oraz dawny leksem żywot 'brzuch, łono’ (Reczek 1968)świadczą o związku semantycznym, pojęciowym nazwy brzuch z 'początkiem życia’), co we współczesnej polszczyźnie zostało utrwalone w zwrotach chodzić z brzuchem, dostać brzucha (’być brzemienną’). Pozytywne skojarzenia łączone z macierzyństwem nie są jednak czytelnie”zapisane”w systemowych jednostkach języka, związanych z leksemem brzuch. Ujawnia je natomiast warstwa odniesień kulturowych i symbolicznych („matczyne ciepło, matczyna opieka; potrzeba ochrony, czułości” (Kopaliński 1990: 36)).
Inna cecha konceptualna łączy się z faktem, iż brzuch, jako część tułowia, jest elementem, na którym może spoczywać całe ciało człowieka, można więc np. leżeć na brzuchu (podobnie jak: leżeć na plecach, na boku). Z ułożeniem ciała na brzuchu wiąże się krąg skojarzeń symbolicznych (’poniżenie, pokora)’, nie jest on jednak zaznaczony w systemie polszczyzny ogólnej. Wyznaczają go np. toposy biblijne: „Na brzuchu będziesz się czołgał i proch będziesz jadł” (Genesis, 3,14).
Źródła
- „Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu”; wyd.5, Pallotinum 2002.
- „Inny słownik języka polskiego”; pod red. Mirosława Bańki; PWN, Warszawa 2000 (Isjp.Bań).
- Kopaliński Władysław; „Słownik symboli”; Wiedza Powszechna, Warszawa 1990 (Ss.Kop.)
- Reczek Stefan; „Podręczny słownik dawnej polszczyzny”; Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968.
- Rej Mikołaj; „Wybór pism”; oprac. Anna Kochan, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 2007.
- Skorupka Stanisław; „Słownik frazeologiczny języka polskiego”; Wiedza Powszechna, Warszawa 1985 (Ss.fraz.) „Słownik języka polskiego”, pod red. Mieczysława Szymczaka, PWN, Warszawa 1996 (SJP.Szym.)
- „Słownik języka polskiego”; pod red. Witolda Doroszewskiego; PWN, Warszawa 1958 (SJP.Dor.)
Artykuły powiązane
- Filar, Dorota – Pięta
- Filar, Dorota – Bok
- Filar, Dorota – Kolano
- Filar, Dorota – Ręce – wrażenia estetyczne
- Filar, Dorota – Noga jako bodziec dla zmysłów
