Rzeczownik wzrok

Wyraz wzrok kontynuuje psł. postać *zor–kъ (< *zărkŭ) z dodanym do rdzenia formantem –kъ; pierwotnie oznaczał on nazwę czynności‘patrzenie, widzenie, wzrok’ (por. Machek 1969: 718 i SEJPB 723). Według większości etymologów został on utworzony od psł. czasownika *zьrěti (por. Machek 1968: 718; SEK V 303), mimo istnienia już w scs. zьrkati/ zьrcati (pol. zerkać).

Po zajściu metatezy w językach zachodniosłowiańskich wyraz ten zyskał postać *zrokъ, w językach południowosłowiańskich i czeskim zrakъ, a we wschodniosłowiańskich ʒоpокъ. Zwykle utrzymywał on pierwotne znaczenie związane z percepcją wzrokową, chociaż w poszczególnych językach słowiańskich zdarzały się ewolucje jego treści (np. na południu słowiańszczyzny, gdzie w chorw. zrâk‘powietrze’, serb. zrâk‘promień’ (SEJPB 723), w ros. wskutek utrzymania formy cerkiewnej ʒpaк i rodzimej ʒоpок doszło do pewnej repartycji znaczeniowej).

W polszczyźnie wzrok już w dobie staropolskiej jest zaświadczany w zabytkach z nagłosowym, wtórnym, v– (19 notacji), chociaż są też poświadczenia bez niego: zrok (5). Zdaniem W. Borysia głoska ta pojawiła się pod wpływem czasownika wzierać (SEJPB 723), Brückner mówił o złożeniu w-zrok, nie komentując przyczyn powstania takiego nagłosu ( Brückner 1970: 651, por. SEK V: 303). Obydwa te objaśnienia nie do końca jednak satysfakcjonują. W języku kaszubskim i słowińskim utrzymała się forma kontynuująca postać psł. po przestwce: zrok‘spojrzenie, wzrok’ (SEK V: 303) bez zmian w nagłosie (inaczej w pdkasz. vezdrok‘ts.’ (SEK V: 303)).

Wydaje się, że dodanie spółgłoski v– w nagłosie wyrazu wzroku wymaga uwzględnienia innych, notowanych w dobie staropolskiej, wyrazów rozpoczynających się od grup zr– bądź vzr-. W SStp zarejestrowano oboczne formy w takich czasownikach i ich derywatach, jak: zrość / wzróść (np. zrost : wzrost), zruszyć (zdruszyć) / w (z)ruszyć (np. zruszenie : wzruszenie) oraz w rzeczowniku zrok : wzrok. Czasowniki te, a być może również rzeczownik wzrok, zostały utworzone za pomocą prefiksu vzъ-. Po zaniku jera w pozycji słabej powstała niewygodna dla użytkowników zbitka spółgłoskowa, którą próbowali na różne sposoby rozbić. W wypadku wzroku (jeśli przyjąć tam prefiks vzъ-) dojść musiało również do powstania węzła morfologicznego (*vz-zrok > wzrok). Być może zmiany w nagłosie omawianego wyrazu można tłumaczyć procesami fonetycznymi dostrzeżonymi w kilku innych niespokrewnionych z nim formacjach i ich oddziaływaniem na ulegający w tym okresie leksykalizacji wzrok. Jest to jednak wyłącznie hipoteza (pomijam zmiany w wyrazie zroj/ zdroj/ wz (d)roj, gdyż miały one trochę inny charakter (por. SEJPB 736)). Po dodaniu nagłosowego v– rejestrowano poświadczenia z samogłoską rozbijającą grupę spółgłosek wezrok oraz z wstawnym –d– wzdrok (por. SEJPB 723; GJP 193; zob. różne warianty w SW).

Staropolskie zabytki zaświadczają wzrok w znaczeniach‘zmysł, którego narządem są oczy, zdolność widzenia’ (11),‘spojrzenie, patrzenie na coś, wyraz oczu’ (6),‘zdolność pojmowania, rozumienia, myślenie’ (2). Niestety, wyraz ten występował często w łacińskich glosach. Do wyjątków należy zdanie „Vderzy-ly kto szlvgą szvego albo dzyewką w oko, az mv wszrok szkazi, ma go wolno pusczycz za tho, szlowye zkazenye oką” (SStp: XV p. post. Kałużn 284), w którym wzrok oznacza zdolność, możność widzenia, oraz cytaty mówiące o odzyskiwaniu tej zdolności (przez ślepych) pod wpływem cudów Jezusa (por. SStp: Rozm 226 i in. tamże). Na zmysł wzroku wskazuje również kontekst „… Kogo schukaczye, bo ych sluch y vzrok vzdzyerzal” (SStp: Rozm 632), w którym jednakże nie o możność postrzegania chodziło, a o rozpoznanie znanego sobie człowieka – to użycie ukazuje, że percepcja jest w sposób naturalny powiązana z procesami mentalnymi. Nie dziwi więc abstrakcyjne rozumienie omawianego wyrazu (być może wynikające z wzorca łacińskiego (por. Janowska 2011: 266-278)) jako‘zdolności pojmowania, rozumienia, myślenia’, które sugerują szeregi wyrazów bliskoznacznych: „Munus enim… distorqet acumen, gl. id est aciem animi, intelectum vmyszl, wsdrok, ivdicis” (SStp: 1466 R XXII 12).

Wyraz zrok zarejestrowany w staropolszczyźnie bez nagłosowego v- miał takie samo znaczenie podstawowe, jak rzeczownik wzrok:‘zdolność widzenia, wzrok’ (4), raz zaświadczono go w związku baczenia zrok o treści‘wzgląd, staranie’. Sens wyrażenia na wzrok redaktorzy SStp oddali za pomocą bliskoznacznego‘z wyglądu’ (por. SStp: BZ Gen 3, 6). Brak informacji o późniejszych poświadczeniach postaci bez nagłosowego v- (nie dysponuję danymi z kartoteki SXVI); wyraz *zrok odnotowany przez Lindego nie należy do omawianego gniazda etymologicznego (od rok).

Według indeksu kartoteki SXVII-XVIII wyraz wzrok został użyty w wyekscerpowanych tam zabytkach 348 razy, przymiotnik wzrokowy zaświadczono pięciokrotnie (por. promienie wzrokowe w cytacie z L: Sak. Probl. 33). Przejrzenie zgromadzonych w kartotece materiałów pozwala sądzić, iż omawiany rzeczownik występował wówczas w dwóch zasadniczych znaczeniach:‘zmysł, którego narządem są oczy, zdolność/ możność widzenia’ i‘oczy, wyraz oczu, spojrzenie’. Inne użycia, w których miał np. treść‘widok’ (por. „wzáiemnym wzrokiem cieszą się oboie” SXVII-XVIII: OblJasGóry K 40v), należy uznać za okazjonalne.

W pierwszym z wyróżnionych na podstawie kartoteki SXVII-XVIII znaczeń wzrok występował w połączeniach: jasny, ciemny, mdły i słaby, ostry i bystry (por. SXVII-XVIII: SyrZiel 380-381, 387-388), mówiących o jakości widzenia. Na‘zmysł wzroku, możność widzenia’ wskazują liczne cytaty, w których najczęściej mowa o utracie wzroku lub jego odzyskaniu („ociemniały na wzroku” (por. SXVII-XVIII: StarKaz 183; zob. też SXVII-XVIII: ArKoch Orl K 18v; StarKaz 281)). Rzadziej spotyka się w kartotece zdania (zwykle o proweniencji poetyckiej) o przytępieniu zdolności postrzegania zmysłowego pod wpływem uczucia, np. „Jak tylko pojrzę, Jago, w oczy twoje,/ Wzrok mi przytępia zbytnie oświecenie…” (SXVII-XVIII: MorszAUtw 259-260). Nie zawsze jednak przymiotnik bystry, określający omawiany rzeczownik, odnosił się do sfery zmysłowej; mógł on wyrażać czyjeś zdolności intelektualne, umiejętność przewidywania (czyli – prymarnie – patrzenia dalej niż inni), co widać w zdaniu „Byʃtrego ieʃt wzroku, z daleka tedy widząc zdradę…” (por. SXVII-XVIII: ChmielAteny 485), które można zestawić ze współczesnym określeniem: bystry (o człowieku i niektórych zwierzętach).

Drugie spośród znaczeń rzeczownika wzrok w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku odnosi się do samych oczu, ich wyrazu, sposobu patrzenia, co ilustrują takie połączenia, jak toczyć wzrokiem wściekłem (por. SXVII-XVIII: TwardSLeg 76), mieć ponury wzrok (por. SXVII-XVIII: TrepNekLib K 54v), tępy wzrok (por. SXVII-XVIII: GrochWiersze 226), wzrok groźliwy (L: Bardz. Trag. 569) i cytaty „wzrok w ziemi trzyma utopiony” (por. SXVII-XVIII: ArKochOrl K 71v), „Bazyliʃzek ludzie ʃámym wzrokiem zabiiá y rozum odeymuie” (por. SXVII-XVIII: TylkRoz 337), „Máiąc ná oku Grʒech ʃwoy/ świátłá ʃię chroni/ y ludʒkiego wʒroku” (por. SXVII-XVIII: OvOtwWPrzem 85).

Na podstawie niektórych cytatów trudno ujednoznacznić treści wyrazu: może ona zależeć od tego, czy wzrok potraktuje się dosłownie, fizykalnie, czy też przenośnie. Dobrym przykładem jest zdanie „śmierć mu wzrok záwiera” (por. SXVII-XVIII: OblJasGóry K 163v), spotykane do dzisiaj w pieśni wielkopostnej.

Cechą charakterystyczną niektórych zdań odnotowanych w K SXVII-XVIII jest to, że wyraz wzrok występuje w nich w liczbie mnogiej: „Bodajbym jako orzeł bystrooki/ Mógł w oczach twoich trzymać chciwe wzroki” i „Wszyscy wzroki ku gorze obrocone mieli/ Jakby zacmienie albo Kometę widzieli” (SXVII-XVIII: ArKoch Orl K 32r). O tym, że można go w nich interpretować jako organ/ narząd, świadczą peryfrazy ujmujące wzrok tak w SWil, SW i SJPDor, chociaż są one na tyle niejednoznaczne, że wzrok można w nich rozumieć jako‘spojrzenie’. Na rozumienie wzroku jako‘organu’ wskazuje poświadczenie „Stoʃkány był ná ʃercu, á wʒrok ʃwoy miał łʒámi zálany” (SXVII-XVIII: DamKuligKról 152); treść ta nie została uwzględniona w L.

Według charakterystyk z L podstawowe znaczenia wzroku nie uległy zmianie w stosunku do stanu z doby średniopolskiej (‘władza widzenia, zmysł widzenia, widzenie’ i‘wzieranie, wejrzenie, spojrzenie, patrzenie, widzenie’), chociaż omawiany wyraz mógł zostać przenośnie użyty w znaczeniu‘wzgląd (łaskawy, przychylny)’, co zostało poparte niezbyt przekonującym zdaniem („Wzrok na niego obrócili i obrali go panem” (L: Tr)).

Definicje wzroku z SWil mają cechy naukowe i są trafniejsze od tych z L: 1.‘władza widzenia, zmysł, przez który za pośrednictwem światła poznajemy kolor, wielkość, kształt i położenie przedmiotów bez ich dotykania’, 2.‘narzędzie powyższego zmysłu, oczy, ale tylko wtedy, gdy istotnie pełnią swoję funkcję’ (por. mydlić wzroki, bliskoznaczne do mydlić oczy SWil: Trembecki), 3.‘czynność powyższego zmysłu, patrzanie, spoglądanie, wejrzenie, spojrzenie’. Wyodrębniono więc treści:‘zmysł’,‘jego narzędzie/ organ, czyli oczy’ i‘czynność, do której dochodzi za pośrednictwem tego zmysłu i jego narzędzi’.

Artykuł hasłowy opisujący wzrok w SW nie wnosi wiele ponad to, co zostało już powiedziane, warto jedynie przywołać związki posępny, ponury, przenikliwy, badawczy, słodki wzrok odnoszące się do znaczenia‘Spojrzenie, (sposób) patrzenia’. W słowniku tym wyróżniono treści specjalistyczne charakteryzowanego wyrazu opatrzone kwalifikacją: filozoficzna (z odesłaniem do wieloznacznego wyrazu intuicja) i okulistyczna. W tej ostatniej pojawiły się połączenia świadczące o rozwoju medycynyi wiedzy ówczesnych o budowie tego organu: wzrok krótki, nadmierny, prawidłowy, miarowy, zamglony, a także badanie wzroku, ośrodek wzroku, wada wzroku i in.

Zaświadczony już w dobie średniopolskiej przymiotnik wzrokowy o ogólnej treści‘związany ze wzrokiem’, zaczynał nabierać na początku doby nowopolskiej cech terminu pod wpływem zapożyczenia optyczny (por. „W której części oka wzrok się formuje, czy w żyłkach optycznych albo wzrokowych?” L: Mon. 76 319). Postępowanie tego procesu zaświadczają stabilizujące się (ustabilizowane?) połączenia zapisane i objaśnione w SWil: narzędzia wzrokowe, nerw wzrokowy v. optyczny, płaty v. wzgórki wzrokowe, a o jego zakończeniu, czyli ustabilizowaniu się omawianego przymiotnika w funkcji terminu, świadczą znaczenia wyróżnione w SW (jako 2., 3. i 4.) opatrzone kwalifikacją anatomiczny, fizjologiczny i patologiczny.

Definicje wyrazu wzrok z SJPDor nie odbiegają od przedstawionych powyżej:‘zmysł, którego narządem są oczy, zdolność widzenia, czyli reagowania na takie cechy przedmiotów, jak barwy, kształty, relacje przestrzenne’,‘oczy, wyraz oczu, spojrzenie’ i‘organ zmysłu wzroku; oko, oczy’. Na szczególną uwagę zasługuje ostatnie ze znaczeń opatrzone kwalifikatorem dawne, które ilustrują w słowniku dwaprzykłady. Treść ta dostrzeżona w materiałach z K SXVII-XVIII została zarejestrowana przez SWil, SW i SJPDor z kwalifikacją chronologiczną. Kluczowa wydaje się definicja z SWil (‘narzędzie zmysłu wzroku, oczy, ale tylko wtedy, gdy istotnie pełnią swoję funkcję’), pasująca także do cytatów z K SXVII-XVIII. Jeśli się ją zestawi ze zdaniami z XIX wieku: „Z szeroko rozwartą gębą, z wyłupionym wzrokiem i rękami na głowie skrzyżowanymi (…) zdawał się odzyskiwać przytomność” (SJPDor: Bog. Kapit. I, 53) i „Tu pokazała mi na nos i wzroki, jak człowiek, który gestem powieść krasi, a ja postrzegłem w oczach dół głęboki” (SJPDor: Słow. Poem. II, 525), w których tak rozumiany wzrok (wzroki)nie mógł już patrzeć i widzieć,możliwe są dwa objaśnienia: 1. w ciągu około 100 lat (wyznaczonych przez daty wydania SWil i SJPDor) dojść musiało do wycofania się tego znaczenia z języka, 2. cytaty wybrane przez zespół redakcyjny SJPDor dla zilustrowania tej treści nie ukazują wszystkich możliwych kontekstów, w których omawiane słowo mogło występować (co można sprawdzić w kartotece SJPDor).

Współczesne słowniki, ISJP i USJP, nie wnoszą wiele, jeśli chodzi o rozumienie omawianego wyrazu. Bardzo ogólna charakterystyka semantyczna wzroku z ISJP zwraca uwagę tylko na jego znaczenie zmysłowe („zmysł, dzięki któremu ludzie i zwierzęta widzą”). Pozostałe spostrzeżenia dotyczą (por. ISJP: zn. 3. i 4.) występowania tego wyrazu z czasownikami (istotne jest to, na co oczy się kierują lub czego unikają) i innymi częściami mowy, zwłaszcza przymiotnikami (uwypukla cechy, pragnienia i zamiary widoczne w czyich oczach). Nie rozgraniczono przy takim opisie czynności patrzenia/ widzenia od spojrzeń i oczu rozumianych jako organ. Wcześniejsze próby ukazują, jak trudne są takie działania.

Źródła

Bańko Mirosław (red.), „Inny słownik języka polskiego“, PWN, Warszawa 2000 (ISJP).
Basaj Mieczysław, Siatkowski Janusz, „Bohemizmy w języku polskim”, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2006.
Buttlerowa Danuta, „Struktura znaczeniowa wyrazów”, „Prace Filologiczne”, t. XXVI, 1976.
Dobaczewski Adam, „Zjawiska percepcji wzrokowej: studium semantyczne”, Uniw. Warszawski, Kat. Lingwistyki Formalnej, Warszawa 2002.
Doroszewski Witold (red.), „Słownik języka polskiego“, PWN, Warszawa 1958-1969 (SJPDor).
Dubisz Stanisław (red.), „Uniwersalny słownik języka polskiego“, PWN, Warszawa 2003, (USJP)
Benni Tytus, Łoś Jan, Nitsch Kazimierz, Rozwadowski Jan, Ułaszyn Henryk, „Gramatyka języka polskiego”, Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 1923 (GJP).
Janowska Aleksandra, „Zwierzom instynkt, nam, ludziom, rozum dały nieba. Pole pojęciowe rozumu”, [w:], „Humanizm w języku polskim. Wartości humanistyczne w polskiej leksyce i refleksji o języku”, red. Aleksandra Janowska, Magdalena Pastuchowa, Radosław Pawelec, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2011.
Kövacses Zoltán, „Metaphor. A practical introduction”, Oxford University Press USA , New York 2002.
Linde Samuel, „Słownik języka polskiego“, w. drukarni XX. Piiarów, Warszawa 1807.
Machek Václav, „Etymologický slovník jazyka českého”, Academia, Praha 1968.
Mayenowa Maria R. (red.) „Słownik polszczyzny XVI wieku”,t. 1-32, Warszawa 1966-2004, IBL Instytut Badań Literackich PAN, (SXVI).
Mülenbach Karl, Endzelin Jānis, „Latviešu valodas vārdnīca”, Kultūras Fonda Izd, Riga 1925-1927.
Nitsch Kazimierz, Źrenica ‘tęczówka’, „Język Polski” XXIX, z. 1.
Pajdzińska Anna, „Wrażenia zmysłowe jako podstawa metafor językowych”, „Etnolingwistyka” 8, Lublin 1996.
Pastuchowa Magdalena, „Reinterpretacja jako niejawna zmiana znaczenia”, [w:] Świat ukryty w słowach, czyli o znaczeniu gramatycznym, leksykalnym i etymologicznym, red. Ilona Generowicz i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Piotrowska Agnieszka Ewa, „Czasownik zobaczyć i jego derywaty w dziejach języka polskiego”, „Prace Filologiczne. Seria językoznawcza”, t. LIV, Warszawa 2008.
Piotrowska Agnieszka Ewa, „Historia wybranych wyrazów z rodziny czasownika ględać w języku polskim (na materiale słowników języka polskiego)”, „Prace Filologiczne. Seria językoznawcza” t. LXVIII, Warszawa 2010.
Piotrowska Agnieszka Ewa, „Zmysły a procesy mentalne. Historia słownictwa z rodziny czasownika baczyć w języku polskim”, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2009.
Rix Helmut (red.), „Lexicon der indogermanischen Verben. Die Wurzeln und ihre Primästammbildungen” , Reichert, Wiesbaden 1998 (LIV).
Boryś Wiesław, Taborska-Popowska Hanna (red.), „Słownik etymologiczny kaszubszczyzny”, Polska Akademia Nauk – Instytut Slawistyki, Warszawa 1994-2002 (SEK).
Siekierska Krystyna (red.), „Słownik języka polskiego XVII i 1 połowy XVIII wieku”,: Wydawn. Instytutu Języka Polskiego PAN, Kraków 1999 (SXVII-XVIII).
Sławski Franciszek, (red.), „Słownik prasłowiański”,t. 1-8, Ossolineum, Kraków 1974-2001 (SP).
„Słownik języka polskiego”, red. Aleksander Zdanowicz (i in.), wydany staraniem i kosztem M. Orgelbranda, t. 1-2, Wilno 1861 (SWil)).
„Słownik języka polskiego”, red. Jan Karłowicz, Adam Kryński i Władysław Niedźwiedzki, t. 1-8, PIW, Warszawa 1952-1953 (SW).
Śmieszek Antoni, „Pol. człowieczek = źrenica i kilka semicko-indoeuropejskich analogii znaczeniowych”, „Język Polski” 1914, II, 4, s. 123-128.
Taszycki Witold (red.), „Słownik staropolskich nazw osobowych”, t. IV, Ossolineum, Wrocław 1965 (SSNO).
Sweetser Eva, „From etymology to pragmatics. Methaphorical and cultural aspects of semantics structure”, Cambridge University Press., Cambridge 1990.
Urbańczyk Stanisław (red.)„Słownik staropolski”, , t. 1-11, IJP PAN, Warszawa-Kraków 1953-1993 (SStp).
Vasmer Max, “Russisches Etymologisches Wörterbuch”, I-III, Carl Winter Universitatsverlag, Heidelberg 1950-1958.
Zawisławska Magdalena, „Czasowniki oznaczające percepcję wzrokową we współczesnej polszczyźnie: ujęcie kognitywne”, Wydział Polonistyki UW, Warszawa 2004.
Zawisławska Magdalena, „Czasowniki percepcji wzrokowej a procesy mentalne”, [w:] „Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne”, cz. II, red. Renata Grzegorczykowa, Krystyna Waszakowa, wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003.
Трубачeв Олег Н., (ред.), „Этимологический словарь славянских языов”, Наука, Москва 1974-2001 (ESSJ).
Фасмер Мaкc, „Этимологический словарь русского языка”, перев. Олег Н. Трубачeв, т. 4, Прогресс, Москва 1971.

Źródła

AUTOR

Piotrowska, Agnieszka Ewa