Taniec

Motyw tańca często pojawia się w literaturze staropolskiej jako symbol – przyczyna albo wyraz – radości. Jest to przeważnie radość interpretowana jako domena ziemskiej doczesności, połączonej z zabawą i swawolą; jakkolwiek w szczególnych wypadkach owa doczesność może splatać się z literackimi wizjami zaświatów i niebieskiej szczęśliwości:

Oczywiście tak pojmowany taniec poddawany jest niekiedy w literaturze moralizatorskiej surowej krytyce, jako rozrywka niestosowna i świadcząca o zamiłowaniu do światowej próżności. I tak, Biernat z Lublina uskarża się w dydaktycznym tonie:

Przypomina ponadto w jednej ze swych adaptacji bajek Ezopowych antyczne wyobrażenie tańca jako symbolu pospolitej płochości i lekkomyślności:

U Mikołaja Reja możemy nawet odnaleźć nieomal Boschowską fantasmagorię na temat potępionych grzeszników, postępujących w parach z dręczącymi ich nieczystymi duchami:

Mikołaj Kochanowski, w emblematycznych Rotułach do synów swoich, wyobraża sobie grzesznika jako „rozkoszami, swawolą i tańcem zwiedzionego” szaleńca, który wznosi się nad przepaścią na grzbiecie wronego konia (Kochanowski 1997: 29). Ten sam Wacław Potocki, który w swojej twórczości wielokrotnie i w stosunkowo neutralny sposób odmalowuje obrazy obyczajowości i stylu życia szlachty ziemiańskiej, potrafi także ganić „korbety” – z surowej perspektywy byłego arianina:

Kasper Twardowski zaś – już po swojej literackiej „konfesji” – ironizuje:

Oczywiście taniec musiał, naturalną koleją rzeczy, stać się także przedmiotem radykalnej nagany księdza Józefa Baki, w którego poezji pojawia się charakterystycznie groteskowa wizja śmierci tańczącej menueta (Baka 2002: 53). Na ten metaforyczny obraz składa się kilka ważkich elementów: przede wszystkim w połowie XVIII stulecia to właśnie francuski menuet staje się najbardziej czytelnym symbolem kultury dworskiej, wypierając szereg tańców pochodzenia włoskiego i hiszpańskiego. To jego krok zastępuje wywodzący się z wieków średnich kolisty ruch tańca śmierci, który w muzyce obrazuje powtarzalna, nieustannie powracająca formuła chaconny¹Korbeta – Właściwie kurbeta – figura hippiczna, podskok koński przy ugiętych nogach – tutaj: podskok w tańcu.. Skojarzenie z danse macabre²Chaconna – Źródłowo: wolny taniec trójdzielny, popularny w Hiszpanii; tu: rodzaj formy wariacyjnej, gdzie w partii basu powraca stały schemat melodyczno-rytmiczny, a nad nim dobudowany jest akompaniament. jest o tyle uderzające, że u Baki muzyka w ogóle („wdzięczne opery”, „sonaty”, „serenady”, „kapele” (Baka 2002: 7-8)), a zwłaszcza taniec, pojawia się jako makabryczne tło dla gnijącej, cielesnej doczesności.

W cytowanych przykładach uwagę przykuwają dwie szczególnie charakterystyczne kwestie: po pierwsze, taniec niemal zawsze traktowany jest jako element sytuacji lirycznej biesiady, uczty, czy też zabawy. Najdobitniej chyba dał temu wyraz Sebastian Klonowic, kiedy szczegółowo rozpisał się w swym opisie Roksolanii na temat zgubnego oddziaływania chmielu na Rusinów:

Groteskowe porównanie pląsającej pary do wielbłąda tańczącego przy lutni zyskuje dodatkowo na wyrazie, jeśli uświadomimy sobie, iż lutnia w ogóle nie była uważana za instrument nazbyt stosowny do wykonywania muzyki tanecznej. W późniejszych czasach, działający na dworze Ludwika XIV Michel Depure odnotuje w swoim traktacie Idées des Spectacles anciens et nouveaux, że – podobnie jak teorba³Danse macabre – Alegoryczne przedstawienie, wywodzące się z późnych wieków średnich, obrazujące taneczny pochód ludzi wszystkich stanów, prowadzonych przez śmierć pod postacią kościotrupa. – lutnia nadaje się raczej do akompaniowania głosowi, w ostateczności do przygrywania tańcom poważnym i uroczystym, jak allemanade⁴Teorba – Instrument muzyczny z rodziny chordofonów, lutnia basowa, z charakterystyczną przedłużoną szyjką. czy sarabanda⁵Allemande – Taniec dworski pochodzenia niemieckiego, o metrum parzystym i umiarkowanym tempie. . Obydwa bowiem te instrumenty przeznaczone zostały do oddziaływania na uszy człowieka, nie zaś na jego stopy (Depure 1972: 207).

Kwestia druga dotyczy zagadnień genologii: w analizowanych cytatach taniec nazywany jest po prostu ogólnikowo „tańcem” („korbetami”, czy też kurbetami⁶Arpeggio – Sposób wykonania akordu, polegający na szybkim i płynnym zagraniu jego poszczególnych składowych dźwięków, od najniższego do najwyższego. ), bez zwracania szczególniejszej uwagi na różnice dotyczące pochodzenia, funkcji albo muzycznego i choreograficznego charakteru owych tańców.

Co do pierwszej z wymienionych kwestii – nie powinno w takim wypadku dziwić, że taniec jest przez pisarzy staropolskich postrzegany również jako wyraz erotycznej namiętności albo jako sytuacja, w której namiętność taka znajduje szczególne sprzyjające warunki rozwoju. Wacław Potocki wykorzystuje motyw sarabandy do zbudowania niewybrednej puenty we fraszce Baranie flaki albo nalewajki (Potocki 1987: 332). U Hieronima Morsztyna taniec panien dworskich „długo w noc” umożliwia cielesne zespolenie kochanków (Morsztyn 2000: 27). W innym miejscu taniec staje się przenośnią wzroku, podążającego za obiektem tajonych westchnień bohatera, a zarazem i przejawem dworskiej etykiety, maskującej autentyczne porywy jego serca:

Jako domena miłości erotycznej w naturalny sposób taniec bywa niekiedy zestawiany z wojną – jest to pochodna metafory „miłość jest jak wojna”, powszechnie stosowanej w poezji dawnej. W taki oto sposób przeciwstawia się miłość wojnie, a Marsa – Wenerze, jak to czynią Klonowic, Wacław Potocki oraz – zdecydowanie mniej serio – Wespazjan Kochowski:

Natomiast Samuel Twardowski tym samym motywem posługuje się w wysokim stylu epickim:

Zagadnienia genologii tańców, występujących w literaturze dawnej, podejmowano już na gruncie polskich badań (Bobrowska 1987; Bobrowska 1989; Bobrowska 2002; Bobrowska 2005). Nazwy tańców pojawiają się w niej zdecydowanie rzadziej, jednak są obecne w tekstach renesansowych i barokowych – są to zarówno nazwy włoskie i francuskie lub hiszpańskie jak polskie (np. saltarella⁷Sarabanda – Właściwie saltarello: taniec ludowy pochodzenia włoskiego, o metrum trójdzielnym i szybkim tempie. Od renesansu jako taniec dworski, łączony w parę z wolniejszym od niego passamezzo o rytmie dwudzielnym., ale i wychodzony⁸Saltarella – Właściwie saltarello: taniec ludowy pochodzenia włoskiego, o metrum trójdzielnym i szybkim tempie. Od renesansu jako taniec dworski, łączony w parę z wolniejszym od niego passamezzo o rytmie dwudzielnym. u Hieronima Morsztyna (Morsztyn 1995: 28-29; Morsztyn 2007: 66)). Warto nadmienić, że szczególnie poeci barokowi przejawiają charakterystyczną tendencję do wplatania znanych sobie z życia codziennego obyczajów tanecznych w sztafaż mitologiczny. Ta „sarmatyzacja” staropolskiego Parnasu w zakresie tańców ma miejsce na przykład u Kochowskiego, w którego poezji pojawia się kurant⁹Wychodzony – Prawdopodobnie: chodzony – polski taniec, na bazie którego rozwinął się polonez: wolny, o rytmie trójdzielnym. (w odniesieniu do postaci Kupidyna), czy też bergamasca¹⁰Kurant – Taniec dworski pochodzenia francuskiego, o umiarkowanie szybkim tempie i metrum trójdzielnym. (grana przez Orfeusza):

Podobne cechy objawia Apollo w Roksolankach Szymona Zimorowica: tańczy poloneza i kozaka, ale zarazem obyty jest we włoskich tańcach zestawianych parami. Gagliarda¹¹Bergamasca – Taniec ludowy pochodzenia włoskiego (od miejscowości Bergamo w płn. Włoszech), o szybkim tempie i metrum dwudzielnym. i bergamasca odpowiadają tu, podobnie jak passamezzo i saltarella¹²Sarabanda – Właściwie saltarello: taniec ludowy pochodzenia włoskiego, o metrum trójdzielnym i szybkim tempie. Od renesansu jako taniec dworski, łączony w parę z wolniejszym od niego passamezzo o rytmie dwudzielnym., rodzimemu chodzonemu i gonionemu, czy niemieckiemu Proporz (Randel 2003: 82, 97, 149, 155, 164, 180, 635-636, 753):

Nie można zapomnieć ponadto o występującym także w poezji barokowej – na przykład u Aleksandra Teodora Lackiego – motywie tańca jako metafory obracających się sfer niebieskich:

Podmiot mówiący jednego z epigramatów Aleksandra Teodora Lackiego ogląda w wizjonerskim widzeniu niebiańskie pałace „ognistego świata”, wobec których ziemskie „wieże, zamki, miasta” stanowią jak gdyby niedoskonałe, zniekształcone i pomniejszone odbicie. Kosmos jawi się w tej poetyckiej wizji jako misterna kompozycja gmachów, tworzonych przez Słońce, gwiazdy i siedem planet. Lacki, opisując dom niebieski, wspomina natychmiast, że rozbrzmiewa w nim muzyka – jest to muzyka dworska, jako że na strukturze hierarchicznej dworu opiera się ogólne wyobrażenie poety o niebie – ale w istocie również i gmach, który stanowi uniwersum, rozbrzmiewa muzyką. Wskazuje na to wzmianka o „tańcujących wkoło niebach” – obracających się sferach pitagorejskich, wydających harmonię dźwięków ( musica mundana¹³Galiarda – Taniec dworski pochodzenia włoskiego lub francuskiego, o szybkim tempie i metrum trójdzielnym. Łączona w parę z kontrastowym tańcem wolnym, o dwudzielnym metrum, jak pavana czy passamezzo.), niesłyszalną przez śmiertelnych, którzy jednak tej harmonii podlegają, jako że koncepcja musica humana odzwierciedla przeświadczenie o jedności człowieka z otaczającym go porządkiem natury. Na doświadczenie świata pozaziemskiego składają się u Lackiego przede wszystkim dźwięk, światło i ruch; stąd jest ona niezwykle teatralna. Choreografia taneczna stanowi czynnik porządkujący owo spektrum zmysłowych (głównie jednak wizualnych) doznań. Muzyka taneczna zaś stanowi dla niego oprawę i tło.

Artykuły powiązane

• Zawadzki, Andrzej – Taniec i zmysły w literaturze modernizmu
• Lisecka, Małgorzata – Medyczne właściwości muzyki
• Lisecka, Małgorzata – Afekt i muzyka
• Sadowski, Witold – Akcent językowy
• Lisecka, Małgorzata – Muzyka i brzmienia naturalne

Bibliografia

• 1
  Korbeta – Właściwie kurbeta – figura hippiczna, podskok koński przy ugiętych nogach – tutaj: podskok w tańcu.
• 2
  Chaconna – Źródłowo: wolny taniec trójdzielny, popularny w Hiszpanii; tu: rodzaj formy wariacyjnej, gdzie w partii basu powraca stały schemat melodyczno-rytmiczny, a nad nim dobudowany jest akompaniament.
• 3
  Danse macabre – Alegoryczne przedstawienie, wywodzące się z późnych wieków średnich, obrazujące taneczny pochód ludzi wszystkich stanów, prowadzonych przez śmierć pod postacią kościotrupa.
• 4
  Teorba – Instrument muzyczny z rodziny chordofonów, lutnia basowa, z charakterystyczną przedłużoną szyjką.
• 5
  Allemande – Taniec dworski pochodzenia niemieckiego, o metrum parzystym i umiarkowanym tempie.
• 6
  Arpeggio – Sposób wykonania akordu, polegający na szybkim i płynnym zagraniu jego poszczególnych składowych dźwięków, od najniższego do najwyższego.
• 7
  Sarabanda – Właściwie saltarello: taniec ludowy pochodzenia włoskiego, o metrum trójdzielnym i szybkim tempie. Od renesansu jako taniec dworski, łączony w parę z wolniejszym od niego passamezzo o rytmie dwudzielnym.
• 8
  Saltarella – Właściwie saltarello: taniec ludowy pochodzenia włoskiego, o metrum trójdzielnym i szybkim tempie. Od renesansu jako taniec dworski, łączony w parę z wolniejszym od niego passamezzo o rytmie dwudzielnym.
• 9
  Wychodzony – Prawdopodobnie: chodzony – polski taniec, na bazie którego rozwinął się polonez: wolny, o rytmie trójdzielnym.
• 10
  Kurant – Taniec dworski pochodzenia francuskiego, o umiarkowanie szybkim tempie i metrum trójdzielnym.
• 11
  Bergamasca – Taniec ludowy pochodzenia włoskiego (od miejscowości Bergamo w płn. Włoszech), o szybkim tempie i metrum dwudzielnym.
• 12
  Sarabanda – Właściwie saltarello: taniec ludowy pochodzenia włoskiego, o metrum trójdzielnym i szybkim tempie. Od renesansu jako taniec dworski, łączony w parę z wolniejszym od niego passamezzo o rytmie dwudzielnym.
• 13
  Galiarda – Taniec dworski pochodzenia włoskiego lub francuskiego, o szybkim tempie i metrum trójdzielnym. Łączona w parę z kontrastowym tańcem wolnym, o dwudzielnym metrum, jak pavana czy passamezzo.