Tautogram

Tautogram to wyraz powstały od połączenia greckich słów tautós, oznaczającego „ten sam” lub „taki sam”oraz grámma, oznaczającego „litera”. Jest to taki rodzaj tekstu, w którym wszystkie słowa zaczynają się od tej samej litery. Autorem jednego z najsłynniejszych tautogramów jest dominikanin Johannes Leo Placentius, który w 1546 roku pod pseudonimem Publius Porcius opublikował utwór zatytułowany Pugna porcorum (Bitwa świń) składający się z 253 wersów zapisanych heksametrem. Utwory tego typu często miały charakter ludyczny lub satyryczny, ale też stanowiły rodzaj skonwencjonalizowanej zabawy lub gry literackiej.

Zapis tautogramu sprawia, że zyskuje on ważny walor wizualny, który trzeba wziąć pod uwagę przy jego lekturze. Ta zaś nigdy nie ogranicza się wyłącznie do deszyfrowania samych znaczeń słownych. Wielokrotne powtórzenie tej samej litery wpływa na rytmizację toku wypowiedzi. Rytm tekstu jest w tautogramach często oparty na regule enumeracji, jak np. w tym wierszu Witolda Hulewicza z tomu Miasto pod chmurami wydanego w Wilnie w 1931 roku:

Rytm tego wiersza opiera się na regularnym metrum (trzynastozgłoskowy wiersz sylabiczny ze średniówką po 7 sylabie: 7+6), ale też na wielokrotnym powtórzeniu fonetycznym miękkiej głoski v’ oraz na wyliczeniu i parzystym rymie żeńskim w układzie aabb spinającym całość wypowiedzi. Układ rytmiczny tautogramów nie ogranicza się do samego języka, ponieważ wiąże się również z rytmem wizualnym (w tym wypadku chodzi o wielokrotne powtórzenie wielkiej litery „W”) i angażuje w trakcie lektury zarówno wzrok jak i słuch czytelnika. W XX wieku tautogram stał się ważnym elementem „literatury potencjalnej” grupy Oulipo – oto napisany prozą poetycką tekst autorstwa Jean Lescure’a zatytułowany Tautogramme, a zaczerpnięty z La littérature potentielle:

W tekście tym niewiele pozostaje z konwencji, gry, żartu, słownej zabawy, czy – jakby to powiedział Tuwim – „tautogierki”. Widać wyraźnie, że wykorzystuje on całą sferę fonetyczną, która wprowadza do tekstu suplementarne sposoby znaczenia. Mamy tu ewidentnie do czynienia z signifiance (znaczącością), która jest procesem wytwarzania sensu, jak i rezultatem tego procesu (w tym drugim wypadku znaczenie jest quasi-synonimem sensu). Znaczącość obejmuje działania tylko w obrębie elementów znaczących (signifiants), które nigdy nie odnoszą się do elementu znaczonego (signifié). W tekście Lescure’a transwersalnie i translinearnie powracają określone elementy fonetyczne (głównie głoska „z” oraz grupy głosek „ze”, „za”. Znaczącość tekstu kształtowana jest przez serie najczęściej pojawiających się głosek lub przez relacje pomiędzy poszczególnymi grupami głosek. Znaczącość jest złożonym procesem, w którego trakcie podmiot tekstu wymyka się logice zgodnej z ego-cogito i dekonstruuje się. Jest ona przeciwna znaczeniu i nie można jej zredukować do komunikacji, reprezentacji czy ekspresji, ponieważ wiąże się ona ze zmysłową przyjemnością lektury. W takim ujęciu tautogram jawi się jako zjawisko nieco bardziej skomplikowane od tego, jakie opisują tradycyjne słowniki i podręczniki. Poniżej podajemy jeszcze jeden przykład z prac grupy Oulipo zatytułowany Clef du petit abécédaire illustré (Klucz do małego ilustrowanego abecedariusza), który opiera się na tautogramie i z powodzeniem da się czytać zgodnie z opisanymi wcześniej regułami:

1 Bah! Beh! Bi beau: but
2 Caquet: qui cocu?
3 Dad est dit dodu
4 Faf’ est fifre au fû
5 Gag: Eh, Guy, gogues hue!
6 Ja j’ai gît, jauge eu
7 Là l’est, l’îlot lu
Lalo lit l’Élu
8 Mâme et mime, oh mue!
Ma maie, mi-mot, mue
9 Nanne: N-ine aux nues
10 Pape épie, Pô pue
Pas pépie, pope, hue
11 Rare est rire aux rues
12 ça! Cesse, hisse au su!
Sas est-ce, hi, Sausurre?
13 Taté, Tito tut
14 Va! Veux! Vive au vu!
15 Qu’Saxe ex-X,! Oh que su…!
16 Za, z’éziz… Oh zut!

Artykuły powiązane

• Dziadek, Adam – Logogryf
• Dziadek, Adam – Carmina figurata
• Dziadek, Adam – Stemmata
• Dziadek, Adam – Emblemat
• Dziadek, Adam – Kaligram
• Dziadek, Adam – Technopaegina
• Dziadek, Adam – Versus quadratus
• Dziadek, Adam – Wiersz labiryntowy
• Dziadek, Adam – Wiersz kratkowy
• Przybyszewska, Agnieszka – Poezja konkretna