Arkadia i zmysły

Idea Arkadii jako mitycznej krainy szczęśliwości zamieszkanej przez pasterzy pojawiła się po raz pierwszy w Eklogach Wergiliusza (I w. p. n. e.), a w czasach nowożytnych spopularyzował ją Jacopo Sannazaro, autor romansu pasterskiego Arcadia (1504). W antycznej i nowożytnej poezji bukolicznej Arkadia jest przedstawiana jako miejsce oddalone od cywilizacji, otoczone piękną i przyjazną człowiekowi naturą, umożliwiające życie w harmonii i spokoju. Zamieszkujący ją pasterze, praktycznie zwolnieni z konieczności dbania o zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych (żywi ich przyroda, bydło samo się pasie), oddawać się mogą twórczości artystycznej, konwersacji i rozmyślaniom, praktykując „świadomy hedonizm” oraz wybierając umiarkowane ubóstwo i wyzbycie się pragnień materialnych jako drogę do szczęścia (Poggioli 1960: 46). Arkadia jest zatem wyrazem eskapizmu (Levin: 1970: 99) i tęsknoty za pierwotnym ładem, a jednocześnie wyobrażeniem wywiedzionym z mitu wieku złotego (Krzewińska 1994: 22–23; Abramowska 1989: 118) i do pewnego stopnia jego przestrzenną realizacją (Levin 1970: 9), czy raczej próbą „podtrzymywania pierwotnej szczęśliwości wśród zagrożeń i wpływów cywilizowanego świata” (Śnieżko 1996: 129). Jako enklawa, „której trwanie możliwe jest dzięki umownej izolacji” (Abramowska 1989: 119), pasterska kraina nie jest jednak miejscem całkowicie wolnym od trosk i zmartwień, a jej mieszkańcy doświadczają także negatywnych emocji: żalu, smutku, tęsknoty, braku wzajemności. Arkadia nie gwarantuje wiecznego dobrostanu, co ilustruje spopularyzowane w XVII–wiecznym malarstwie, głównie przez Nicolasa Poussina, hasło Et in Arcadia ego, współcześnie interpretowane jako wypowiedź personifikowanej śmierci (Panofsky 1971: 330).

W odniesieniu do literatury staropolskiej Arkadia jest umowną nazwą światów kreowanych przez poetów i występuje w dwóch podstawowych odmianach: pasterskiej (bukolicznej) i ziemiańskiej. Różnice pomiędzy nimi wynikają przede wszystkim z odmiennych założeń ideologicznych oraz inaczej ukierunkowanych strategii poetyckich sielankopisarzy i autorów poezji ziemiańskiej (Gruchała, Grzeszczuk 1988: 72-73), co w pewnym stopniu przekłada się również na przedstawienie doznań zmysłowych, jakich doświadczają mieszkańcy szczęśliwych krain.

Opis bukolicznej Arkadii w wielu przypadkach ogranicza się do cech i elementów składających się na topos „krajobrazu rozkosznego” (locus amoenus), którymi są: „piękne i ocienione miejsce naturalnie położone”, „przynajmniej jedno drzewo […], łączka oraz źródło lub strumień”, „śpiew ptaków i kwiaty” oraz „wietrzyk” (Curtius 1997: 202). Wergiliańska Arkadia wzięła nazwę od krainy geograficznej położonej w środkowej części Peloponezu w Grecji, bohaterowie Sielanek Szymona Szymonowica żyją na wsi w okolicach Zamościa, a bracia Zimorowicowie umieszczają akcję swoich utworów na przedmieściach Lwowa. Informacje topograficzne wzbogacają opisy krajobrazu, który dostarcza pozytywnych wrażeń wzrokowych, jak te wskazane w sielance VI Mopsus Szymona Szymonowica

Trudno jednak uznać tego typu ukonkretnienie za uniwersalną regułę w odniesieniu do wszystkich polskich cykli sielankowych, ponieważ niektórzy autorzy (np. Henryk Chełchowski, Jan Smolik) poprzestają na konwencjonalnych realizacjach toposu locus amoenus. Można natomiast powiedzieć, że opisywana w staropolskich bukolikach kraina nie zachwyca mnogością wrażeń sensualnych w sferze dotyku, smaku i zapachu. Zmysł dotyku pobudzany jest zazwyczaj przez doznania przyjemnego chłodu w miejscu dającym schronienie przed upałem, w pobliżu wody – ten zaczerpnięty z poezji czarnoleskiej obraz jest niewątpliwie popularniejszy niż klasyczna, przejęta z mitu złotego wieku, wizja wiecznej wiosny w Arkadii. Kwitnące łąki cieszą oko, ale nie pachną; dary natury z rzadka opisywane są w kategoriach smaku.

O wiele bogatsza natomiast jest sfera wrażeń słuchowych. Arkadia rozbrzmiewa dźwiękami przyrody – śpiewem ptaków, szumem wody:

Podobnie w sielance I Dafnis Szymonowica:

Zdarza się (w wybranych zbiorach sielankowych) zapis odgłosów prawdziwej wsi, ale dyskusyjne jest, czy współtworzą one harmonię Arkadii czy częściej ją zakłócają („żaby koło was wrzaskliwe dukają” (Szymonowic 2000: 88); „Sroczka krzekce na płocie” (Szymonowic 2000: 107)), zwłaszcza że dźwiękiem pożądanym w tym miejscu jest często cisza:

Jednak najbardziej typowym dla Arkadii dźwiękiem jest śpiew pasterski, nie tylko w wymiarze dosłownym, ale także symbolicznym: pieśni zawierają pasterskie credo, umożliwiają twórczą samorealizację.

W przeciwieństwie do bukolicznej krainy szczęścia, która realizuje tradycyjny Wergiliański wzorzec, zabarwiony nieznacznie kolorytem lokalnym, Arkadia ziemiańska stanowi, podobnie jak i poezja opatrzona tym epitetem, differentia specifica polskiego baroku. Konstruując na bazie tradycji antycznej (głównie Georgiki Wergiliusza i epoda II Horacego inc. Beatus ille qui procul negotiis) oraz rodzimej (poezja czarnoleska z Pieśnią świętojańską o Sobótce na czele) ideał szlacheckiego życia na wsi, poeci dokonali swoistej „realizacji mitu arkadyjskiego” (Hernas 1965: 17), tworząc wizerunek miejsca pod względem realiów bliższego rzeczywistości niż oaza pasterska, a zarazem zdolnego w większym stopniu „ewokować dawną szczęśliwość” (Śnieżko 1996: 140). Bardziej szczegółowy i skonkretyzowany jest również opis wrażeń zmysłowych, jakie zapewniają „wieśne wczasy i pożytki”. W przeważającej mierze są to proste przyjemności, począwszy od spacerów, które pozwalają nasycić wzrok urokami krajobrazu i wiejskiej posiadłości:

Radość z oglądania własnego majątku ma nie tyle wymiar estetyczny, co pragmatyczny – towarzyszy jej świadomość korzyści, jakie przynoszą prace gospodarskie i inwentarz domowy:

Rozbudowany, enumeracyjny opis (jak w cytowanym utworze Andrzeja Zbylitowskiego) ma nieomal charakter rejestru, w którym autor zawrzeć chce wszystkie składniki swojego ziemskiego majątku. Wzrok pełni w istocie ważną funkcję w wyznaczaniu przestrzeni życiowej, a ponadto „patrzenie” oznaczało nie tylko dosłowne postrzeganie, lecz także intelektualną identyfikację otaczającej rzeczywistości (Karpiński 1983: 118).

Różnice w charakterystyce pasterskiej i ziemiańskiej Arkadii widoczne są także w sposobie oddania doznań słuchowych. Odgłosy przyrody, muzyka, śpiew pojawiają się w krainie szlacheckiej szczęśliwości na prawach konwencji, podobnie jak służące idealizacji miejsca elementy bukoliczne (pasterze, bóstwa mitologiczne). Jednak prawdziwą rozkosz dla ucha stanowią dźwięki świadczące o dobrze funkcjonującym gospodarstwie, jak ujmuje to anonimowy autor pieśni Spokojny kąt komu Bóg dał:

Do często wspominanych należą także odgłosy polowania; w cytowanym utworze Andrzej Zbylitowski dowodzi, iż wystrzały oraz szczekanie psów potrafią tak „dobrze zabawić […] i smutnym uszom uciechę naprawić” (Zbylitowski 1988: 164), że sami bogowie przysłuchują się tej „muzyce” z przyjemnością. Niezależnie od tego ceniona jest również cisza, stanowiąca także atrybut parvum herediolum¹Wersyfikacja – Staff i Leśmian – „Wersyfikacyjnie Dzwony są identyczne z Leśmianowską Dziewczyną. Mianowicie: 8-stopowiec jambiczny, z męską średniówką po stopie czwartej: 17 (8+9)”. (K. Wyka, „Bolesław Leśmian. Dwa utwory: »Dusiołek«, »Dziewczyna«”, [w:] „Liryka polska. Interpretacje”, pod red. Jana Prokopa i Janusza Sławińskiego, słowo/ obraz terytoria, Gdańsk 2001: 264), przeciwstawianego hałaśliwemu miastu i tułaczce wojennej:

Opis wrażeń dotykowych ogranicza się zazwyczaj, podobnie jak w sielankach, do wizji odpoczynku na łonie przyrody. Pewną innowacją, wynikającą z zaakceptowania przemienności pór roku w ziemiańskiej Arkadii, jest pochwała ogniska domowego, dającego schronienie przed zimnem: „W ciepłej izbie przy kominie” (Zbylitowski 1988: 173). Natomiast zupełnie inaczej niż w polskich bukolikach potraktowany zostaje zmysł smaku: rozkosze podniebienia to jedna z najistotniejszych zalet życia na wsi, a nobilitacji – wedle wzoru Horacjańskiego – poddane zostają swojskie potrawy, które poeci charakteryzują ze znawstwem, nie szczędząc kulinarnych szczegółów:

Podobnie u Wespazjana Kochowskiego:

Domowa kuchnia oznacza wykorzystanie produktów pochodzących z własnego gospodarstwa, co dotyczy także napojów: „Wystałe piwko domowej roboty”, „sycony miód stary”, „czysty i łagodny Jabłecznik chłodny” (Z. Morsztyn 1988: 279). Sporadycznie natomiast towarzyszy tym opisom próba oddania wrażeń zapachowych (np. „pachnące miody” (Z. Morsztyn 1988: 278))).

Arkadia jest stałym atrybutem świata przedstawionego sielanek i poezji ziemiańskiej, ale może też być miejscem, w którym czasowo przebywają bohaterowie, znajdując w nim wytchnienie „po gorączce i męce istnienia” (Poggioli 1960: 46). W strukturze utworu epickiego epizody bukoliczne pełnią także funkcję retardacyjną (np. w Jerozolimie wyzwolonej, Orlandzie szalonym, Nadobnej Paskwalinie). Trwałość mitu arkadyjskiego ewokującego „wyobrażoną przestrzeń szczęśliwego życia” (Karpiński 1983: 85 )potwierdzają nawiązania w literaturze późniejszych epok, kiedy zostaje on wykorzystany do idealizacji i mityzacji przeszłości lub zbudowania wizji przyszłości, czyli utopii (Krzewińska 1994: 97-98). Próby odtworzenia „sensualnej mapy” Arkadii muszą każdorazowo uwzględniać zarówno wpływ tradycji literackiej, jak i kontekst oraz uwarunkowania genologiczne.

Artykuły powiązane

• Czechowicz, Agnieszka – Potocki – wzrok
• Obremski, Krzysztof – Pięć zmysłów – „Niepróżnujące próżnowanie”
• Czechowicz, Agnieszka – Potocki – słuch i dźwięk

Bibliografia

• 1
  Wersyfikacja – Staff i Leśmian – „Wersyfikacyjnie Dzwony są identyczne z Leśmianowską Dziewczyną. Mianowicie: 8-stopowiec jambiczny, z męską średniówką po stopie czwartej: 17 (8+9)”. (K. Wyka, „Bolesław Leśmian. Dwa utwory: »Dusiołek«, »Dziewczyna«”, [w:] „Liryka polska. Interpretacje”, pod red. Jana Prokopa i Janusza Sławińskiego, słowo/ obraz terytoria, Gdańsk 2001: 264)