Żółcień jest jedną z barw chromatycznych. Kojarzona jest optymistycznie ze słońcem i żółtymi kwiatami, ale także z fałszem, nierządem i chorobą. W cyklu ewolucyjnym Brenta Berlina i Paula Kaya ( (Berlin Kay 1969) )nazwa koloru żółtego pojawia się w leksykonie barw jako czwarta lub piąta.

Barwą żółtą w polszczyźnie i innych językach zajmowali się m.in. Mirosława Ampel-Rudolf ( (Ampel-Rudolf 1994: 70-80)), Dorota Chudyk ( (Chudyk 2011)), Ewa Komorowska ( (Komorowska 2010a: 131-145, 2010b)), Joanna Rychter ( (Rychter 2004)), Ewa Teodorowicz-Hellman ( (Teodorowicz-Hellman 2003)), Ryszard Tokarski ( (Tokarski 2004: 93-113)), Krystyna Waszakowa ( (Waszakowa 2001, 2003a, 2003b)) i Alfred Zaręba ( (Zaręba 1954: 32-35)).

Podstawowa nazwa barwy żółtej i jej definicje

Leksem żółty w słownikach języka polskiego definiowany jest następująco: „coś, co jest żółte, ma kolor cytryny lub żółtka jajek” ( (Bańko 2000, t. II: 1416)) czy jako: „jasny, ciepły kolor zbliżony do barwy żółtka, cytryny, jaskrów; w widmie słonecznym znajduje się między pomarańczowym a zielonym: żółty jak cytryna” ( (Dunaj (red.) 1996: 1390)). Podobnie widziany jest kolor żółty w Słowniku 100 tysięcy potrzebnych słów pod redakcją Jerzego Bralczyka: „mający barwę owocu cytryny, jaskrów, żółtka itd.” ( (Bralczyk (red.) 2008: 1021)). Jak widać, językoznawcy zgodnie odnoszą żółty do żółtka jaja kurzego, cytryny czy kwiatów: kaczeńców, jaskrów itp.

Prototypowe odniesienia nazwy żółty

Anna Wierzbicka, analizując angielski przymiotnik yellow (jego słownikowym odpowiednikiem jest pol. żółty), stwierdza, że jego prototypowym odniesieniem jest słońce. Badaczka proponuje następującą eksplikację pojęcia yellow:

Skojarzenie barwy żółtej ze słońcem wydaje się naturalne również w języku polskim. Słońce zwykle malowane jest jako żółte. Co jednak ciekawe, konotacje językowe słońca skłaniają się nie ku barwie żółtej, lecz złotej. Stąd: złote słońce, złote promienie słońca, słoneczny złoty blask, słońce błyszczy jak złoto itd.

Materiał leksykograficzny rozszerza interpretacje prototypowe o konotacje z żółcią wiosennych kwiatów: kaczeńców i żonkili, niekiedy z cytryną, słomą czy żółtkiem jaja kurzego, co podkreślają wyrażenia porównawcze: żółty jak żółtko (jaja kurzego), żółty jak kanarek, żółty jak cytryna, żółty jak słoma (zwykle o włosach), żółty jak kaczeńce, żółty jak żonkile itd.

Ustalenia te poparte są wynikami badań skojarzeń z nazwą żółty, podanych w ankiecie wypełnionej przez 400 respondentów. Słońce było najczęstszą reakcją, na drugim miejscu znalazły się żółte kwiaty (tabela 1).

Tabela 1.Konkretne skojarzenia z leksemem biały podane przez 400 osób ( (na podst.: Stanulewicz 2006: 206, Stanulewicz 2009: 295; por. Teodorowicz-Hellman 1998: 89))

Symbolika barwy żółtej i jej skojarzenia z emocjami

Według Władysława Kopalińskiego ( (2007: 512-513)), żółcień symbolizuje m.in. wieczność, bramy nieba, świętość, ducha, potęgę (boską); energię, światło, jasność, Słońce, ogień, ziemię, owocowanie, dojrzały owoc, liście jesienne, złoto; oddech, radość, dobroć, szczęście, uznanie, bogactwo; dom, gościnność, wzniosłość; intelekt, wiedzę, dojrzałość duchową, ale także arogancję, pogoń za sensacją, obłudę, skąpstwo, wrogość, niestałość, tchórzostwo, zazdrość i melancholię. Co ciekawe, barwa ta jest symbolem zarówno małżeństwa, jak i zdrady, także małżeńskiej.

Spójrzmy na żółcień z perspektywy historycznej. W starożytności, w Rzymie, barwa żółta odgrywała ważna rolę w obrzędach religijnych, stanowiła jeden z kolorów najbardziej poszukiwanych, a nawet uświęconych. Kolor żółty był u Rzymian i Greków barwą weselną. Równocześnie kolor ten zaczął być odnoszony do nierządu. Od XII do XV wieku noszono żółte opaski na czole oraz żółte welony, które uchodziły za szczególnie wyszukane. Żółty kolor wyróżniał jednak i dziewczyny uliczne, co nadawało mu sens pejoratywny. W Europie na przestrzeni wieków barwa żółta coraz bardziej traci na wartości. Od XIII wieku w tekstach literackich i encyklopedycznych traktowana jest jako barwa symbolizująca fałsz i kłamstwo. Rudowłosy Judasz na obrazach religijnych malowany jest zwykle w żółtej szacie. Powoli barwa żółta staje się kolorem „nieuczciwych ludzi”, za których uważano w średniowieczu nie tylko żebraków i żony katów, ale „heretyków” i „innowierców”. Zaliczani do nich żydzi musieli nosić żółty kolor ( (Gross 1990: 131)). Podobny los spotykał wędrownych żaków (noszenie żółtej plecionki wokół szyi), dłużników sądzonych według kodeksu Maksymiliana (noszenie żółtej tarczy) czy zdecydowanych przeciwników reformacji (noszenie dużych żółtych kół) ( (Gross 1990: 132)).

Barwa żółta staje się niejako metaforą czasu. W odniesieniu do zmian czasowych żółty może konotować dwa podstawowe kierunki: pozytywny – radości, pełni życia i negatywny – przemijania, zamierania. Pierwszy z nich wynika ze skojarzenia żółci ze złotem, a drugi żółci z przebarwianiem się przyrody.

Żółty konotuje czas relaksu, lata, ciepła, intensywnego słońca, koloru letnich kwiatów.Niekiedy żółcień konotuje pewną niedojrzałość, niepełność, którą w języku polskim odzwierciedla metaforyczny leksem żółtodziób „ironiczne określenie młodego chłopca, bez doświadczenia; inaczej młodzik, smarkacz”, np. Ten żółtodziób wyobraża sobie, że zjadł wszystkie rozumy ( (Dunaj 1996: 1390)).

Barwa żółta – jak wyżej wspomniano – wskazuje na przemijanie. Przemijający czas odbija się także na wyglądzie człowieka i przedmiotów go otaczających. Żółte stają się obiekty stare – cera, papier, karty książek. Rumiana, jasna twarz jest wykładnikiem zdrowia, zaś żółta – . Żółtaczka jest jedną z chorób, których przejawem jest żółty kolor ciała, żółta febra czy żółcica to też choroby z żółtymi oznakami. Brak zdrowia konotowany przez barwę żółtą może być dwojakiego charakteru: choroby odzwierciedlającej się na ciele, ale też i psychicznej (mieć żółte papiery). Zaś żółta flaga na statku jest sygnałem choroby zakaźnej lub kwarantanny.

Nazwa barwy żółty jest kojarzona ze stanami emocjonalnymi, które współgrają ze stanem zdrowia. Kolor żółty już od XII wieku wiązany był z uczuciem zazdrości, zdrady i również fałszu. Z tego powodu – jak już wspomniano – Judasz na obrazach pochodzących z wieków średnich jest często przedstawiany w żółtych szatach jako ten, który zdradził Jezusa Chrystusa ( (Rzepińska 1983: 131)). Niewątpliwie znaczenie to zostało przeniesione na symbolikę kwiatów, zgodnie z którą darowane żółte kwiaty są odczytywane jako wyraz miłości zazdrosnej i niewierności.

W badaniach skojarzeń barw z emocjami, przeprowadzonych przez Annę Mozolewską ( (Mozolewska 2010: 87)), żółty kojarzy się pozytywnie: z radością i szczęściem (46% respondentów), ciepłem (18%) i spokojem (16%). Z negatywnych reakcji można wymienić rozczarowanie (8%), zazdrość (6%), złość (4%) i niepokój (4%).

Związki frazeologiczne z przymiotnikiem żółty i spokrewnionymi słowami

Wiele ze związków frazeologicznych z leksemem żółty i spokrewnionymi słowami odzwierciedla symbolikę tej barwy, uwypuklając jej związki z chorobami ciała i duszy, np. mieć żółte papiery, żółta febra, żółty tydzień („tydzień szczepień na żółtaczkę”), a także z zazdrością, np. żółty z zazdrości, żółknąć z zazdrości, żółknąć z zawiści. Przymiotnik żółty i spokrewnione z nim czasowniki wiązane bywają z innymi negatywnymi emocjami i innymi stanami psychofizycznymi, np. żółty z gniewu, żółty z przemęczenia, żółty ze złości / z gniewu, żółty z oburzenia, żółty z wściekłości, żółknąć z wściekłości, żółknąć z nienawiści.

Leksem żółty wyraża także ostrzeżenie, np. żółte światło (w ruchu ulicznym) czy żółta kartka (w piłce nożnej), np.

(1) […] ten mija ostatniego obrońcę i jest wtedy z tyłu faulowany. A arbiter ku zdziwieniu nawet miejscowych kibiców pokazuje rywalowi tylko żółtą kartkę. ( („Panorama Oleśnicka” 1998, nr 43, Korpus Języka Polskiego PWN))

W czasach PRL-u dostojnicy partyjni mogli zrobić zakupy w sklepach za żółtymi firankami. Leksem żółty używany bywa z wyrażeniach klasyfikujących, np. żółta rasa i żółty człowiek (w odróżnieniu od rasy białej i czarnej, białego i czarnego człowieka), ser żółty (w odróżnieniu od sera białego).

Należy też tu przypomnieć porównania: żółty jak cytryna, żółty jak kanarek, żółty jak słoma, żółty jak wosk, żółty jak złoto.

W języku polskim emocje człowieka oddają również sfrazeologizowane wyrażenia z leksemem żółć. Należy podkreślić, że w tych wyrażeniach żółć nie oznacza koloru, lecz wydzielinę o takiej właśnie barwie. Jednakże ze względu na pokrewieństwo morfologiczne leksemów żółć i żółty, wydaje się wskazanym zasygnalizowanie tego typu frazeologizmów: mieć żółć w sercu „być rozgoryczonym, mieć złość do kogoś”; żółć w kimś zbiera; żółć w kimś wrze; żółć się w kimś burzy / wrze; żółć się w kimś gotuje, żółć kogoś zalewa czy też żółć się komuś ulała jako emocjonalne pełne złości reakcje na bodziec, a w opozycji do nich stoi wyrażenie: zrobić coś bez żółci w sercu w znaczeniu„bez zbędnych, złych emocji; życzliwie” czy odpowiedzieć komuś bez żółci – „bez złości, z życzliwością” ( (Komorowska 2010a: 139-140)).

Opisywane przez przymiotnik żółty klasy przedmiotów i zjawisk

Leksem żółty i spokrewnione z nim morfologicznie słowa opisują następujące klasy obiektów, stanów i zjawisk:

– rośliny (kwiaty, warzywa, owoce, liście), np.

żółty rzepak, żółty słonecznik, żółte astry, żółte tulipany, żółte kaczeńce, żółte jaskry itp.;żółte jabłka, żółte gruszki itp.; żółte/pożółkłe liście itp.

(2) Wśród traw żółciły się mlecze i kaczeńce. ( (Dunaj (red.) 1996: 1389))

(3) Najszybciej w Polsce wiosna pojawia się we Wrocławiu – już w marcu zaczynają kwitnąć żółte forsycje. ( (reklama turystyczna, 1995, Korpus Języka Polskiego PWN))

(4) Te żarnowce są okropnie żółte, nienawidzę żółtego koloru, a oni zawsze przynoszą mi żarnowce. To żarnowiec miotlasty, naprawdę wygląda jak miotła, do której ktoś poprzyczepiał kwiatki… ( (Rudniańska 1999, Korpus Języka Polskiego PWN))

(5) […] wdychaliśmy ciepłe powietrze, zapach trawy i czegoś nieokreślonego, co zawsze później kojarzyło mi się z łąką żółtą od kwiatów mniszka lub topniejącym śniegiem w rowach i kaczeńcami. ( (Orłoś 1996, Korpus Języka Polskiego PWN))

– choroby, np.

żółć rozlała mu się na twarzy, on ma żółtą twarz, żółte ręce / czoło / oczy, żółta wydzielina, zęby żółte od nikotyny itp.;

(6) Zgłoś się do lekarza. Żółte zabarwienie białkówek jest objawem żółtaczki. ( ( „CKM” 1999, nr 5, Korpus Języka Polskiego PWN))

(7) Trzyma się poręczy, idzie ostrożnie, ma podbite oko, widać to nawet spod plastra, bo wystaje kawałek żółtego i kawałek fioletowego policzka, […] ( (Kofta 1996, Korpus Języka Polskiego PWN))

– objawy starzenia się człowieka i przedmiotów, np.

pożółkła twarz, pożółkłe ręce, pożółkłe kartki papieru, pożółkłe listy, żółte kalendarze (śpiewał o nich Piotr Szczepanik) itp.;

– zwierzęta, np.

(8) No więc jeszcze gliniane donice, wspomnienie knajpy „pod cyckiem”, wory pszenicy, ruchliwe, piskliwe, żółte kulki kurcząt, beczenie, przybijanie ręki na zgodę […] ( (Stasiuk 1995, Korpus Języka Polskiego PWN))

– artefakty, np.

(9) Carlos wtyka głowę do mikroskopijnej łazienki, której żółte kafelki z paskiem w czarno- żółtą szachownicę nadają wnętrzu wygląd skamieniałej i wywróconej na lewą stronę zwykłej tutejszej taksówki. ( (Siemion 2000, Korpus Języka Polskiego PWN))

– zjawiska świetlne – naturalne i sztuczne, np.

(10) Za oknem rudziały pnie ściętych drzew i na tle żółtego o zachodzie nieba sterczało tylko kilka zardzewiałych liści bluszczu. ( (Miciński 1994, Korpus Języka Polskiego PWN))

(11) Przeciskałem się coraz ciaśniej wypełnioną salą, wirujący sputnik rzucał światła srebrzyste i żółte, odbijające się efektownie w chromowanych poręczach krzeseł. ( (Głowacki 1997, Korpus Języka Polskiego PWN))

W demonstracyjnej wersji Korpusu Języka Polskiego PWN przymiotnik żółty używany jest najczęściej w opisach (bądź nazwach) roślin (59 na 258 wystąpień, co stanowi prawie 23%).

Niepodstawowe nazwy barwy żółtej

Wśród niepodstawowych nazw tego koloru znajdziemy takie określenia, jak bananowy, bursztynowy, cytrynowy, kanarkowy, kukurydziany, siarkowy, słomkowy, szafranowy, złoty, złocisty. Wszystkie one są nazwami metonimicznymi. Przykłady:

(12) Hiacynta pochyliła się i chwyciła za dół cytrynowej sukni. ( (Ostrowicka 1999, Korpus Języka Polskiego PWN))

(13) Do owoców w kremie hiszpańskim polecam Moscatel Oro-Torres 1994 (około 40 zł). Jest to idealne wino deserowe o bursztynowym kolorze z dodatkiem ciemnego topazu. ( („Kuchnia” 1998, nr 2, Korpus Języka Polskiego PWN))

(14) Pogładził bujne, złociste, falujące włosy, odrzucając je niecierpliwym ruchem głowy. ( (Borowski 1988, Korpus Języka Polskiego PWN))

Żółty, jako bardzo ciepły kolor, jest chętnie wybierany do malowania wnętrz.
W internetowym katalogu firmy Dulux odnajdziemy między innymi następujące nazwy żółtych farb: bursztynowy, złoto Cejlonu, słoneczny bursztyn, ciepły piasek, słoneczny żar, słodka kukurydza, bukiet pierwiosnków, korzeń kurkumy, tropikalna cytryna, cytrynowy sad, egzotyczne curry, dojrzewający banan i in.

Podsumowanie

Leksem żółty kojarzony jest ze zjawiskami negatywnymi – przemijaniem, zamieraniem jesiennej przyrody, starością ludzi, starzeniem się przedmiotów czy chorobami, jak również zazdrością i zdradą. Jednak, jak pokazuje zebrany materiał językowy, a także wyniki badań ankietowych, pozytywnie wartościowana żółcień to kolor światła, słońca, a także kwiatów i wiosennych ukwieconych łąk.

Źródła

Opracowania

• Ampel-Rudolf Mirosława; „Kolory. Z badań leksykalnych i semantyczno-składniowych języka polskiego”; Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1994.
• Bańko Mirosław (red.); „Inny słownik języka polskiego”; t. I, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
• Berlin Brent, Kay Paul; „Basic Color Terms: Their Universality and Evolution”; University of California Press, Berkeley 1969.
• Bralczyk Jerzy (red.); „Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
• Chudyk Dorota; „Rosyjskie i polskie konstrukcje porównawcze z przymiotnikami nazywającymi barwę żółtą (semantyka i struktura)”; [w:] „Barwa w języku, kulturze i literaturze” II, pod red. Ewy Komorowskiej, Danuty Stanulewicz, Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe ZAPOL, Szczecin 2011.
• Dunaj Bogusław (red.); „Słownik współczesnego języka polskiego”; Wilga, Warszawa 1996.
• Gross Rudolf; „Dlaczego czerwień jest barwą miłości”; przeł. Anna Porębska, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1990.
• Komorowska Ewa; „Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne”; Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010a. Komorowska Ewa; „Barwy żółta/złota w zwierciadle języka polskiego. Aspekt lingwistyczny”; [w:] „Kolor w kulturze”, pod red. Zofii Mocarskiej-Tycowej, Joanny Bielskiej-Krawczyk, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2010b.
• Kopaliński Władysław; „Słownik symboli”;HPS, Rzeczpospolita, Warszawa 2007.
• Mozolewska Anna; „Colour terms and emotions in English and Polish”; „Beyond Philology” 2010, No 7.
• Rychter Joanna; „Konotacje semantyczne przymiotnika złoty w utworach poetyckich Juliusza Słowackiego”; „Studia Językoznawcze: Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny” 2004, nr 3.
• Rzepińska Maria; „Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego”; Wydawnictwo Literackie, Kraków 1983.
• Stanulewicz Danuta; „Colour, Culture and Language: Blue in Polish”; Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009. Stanulewicz Danuta; „Zróżnicowanie regionalne prototypowych odniesień sześciu podstawowych nazw barw w języku polskim (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski) – na tle porównawczym wybranych języków słowiańskich i germańskich”; „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 2006, nr 62.
• Teodorowicz-Hellman Ewa; „Postrzeganie świata roślin, zwierząt i ludzi poprzez nazwę barwy żółtej w języku polskim oraz gul w języku szwedzkim”; [w:] „Studia z semantyki porównawczej. Część II: Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne” pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003. Teodorowicz-Hellman Ewa; „Teoria prototypów a nazwy barw w języku polskim i szwedzkim. Obrazy konceptualne nazw barw a ich eksplikacje językowe”; „Polonica” 1998, nr 19.
• Tokarski Ryszard; „Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie”; wydanie drugie rozszerzone, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004.
• Waszakowa Krystyna; „Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego”; [w:] „Studia z semantyki porównawczej. Część I: Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000. Waszakowa Krystyna; „Bliskość znaczeniowa nazw barw ‘żółtej’ i ‘zielonej’ w polskim językowym obrazie świata”; „Prace Filologiczne” 2001, nr 46.Waszakowa Krystyna; „Językowe i kulturowe odniesienia nazwy barwy żółtej we współczesnej polszczyźnie”; [w:] „Studia z semantyki porównawczej. Część II: Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne” pod red. Renaty Grzegorczykowej i Krystyny Waszakowej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003a. Waszakowa Krystyna; „Porównanie znaczeń podstawowych nazw barwy żółtej w języku polskim, czeskim, rosyjskim, ukraińskim i szwedzkim”; [w:] „Studia z semantyki porównawczej. Część II: Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne” pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003b.
• Wierzbicka Anna; „Semantyka. Jednostki uniwersalne i elementarne”; przeł. Adam Głaz, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006.
• Zaręba Alfred; „Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego”; Ossolineum, Wrocław 1954.

Źródła

• Borowski Tadeusz; „Pożegnanie z Marią” (1948); 1988 (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Głowacki Janusz; „Rose Café i inne opowieści” (1970); 1997 (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Kofta Krystyna; „Wióry” (1996); (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Miciński Bolesław; „Podróże do piekieł” (1937); 1994 (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Orłoś Kazimierz; „Niebieski szklarz” (1993); 1996 (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Ostrowicka Beata; „Kraina kolorów. Księga intryg” (1999); (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Rudniańska Joanna; „Miejsca” (1999); (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Siemion Piotr; „Niskie Łąki” (2000); (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Stasiuk Andrzej; „Opowieści galicyjskie” (1995); (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Zespół red. a; „CKM”; 1999, nr 5 (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Zespół red. b; „Kuchnia”; 1998, nr 2 (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Zespół red. c; „Panorama Oleśnicka”; 1998, nr 43 (Korpus Języka Polskiego PWN, ). Zespół red. d; reklamy turystyczne; 1995 (Korpus Języka Polskiego PWN, ).

Artykuły powiązane

• Komorowska, Ewa – Barwa żółta
• Stanulewicz, Danuta – Barwa pomarańczowa
• Stanulewicz, Danuta – Barwa czarna
• Komorowska, Ewa – Barwa szara
• Stanulewicz, Danuta – Barwa różowa
• Stanulewicz, Danuta – Barwa fioletowa
• Falkowska, Marta – Barwa a kolor
• Komorowska, Ewa – Barwa biała
• Stanulewicz, Danuta – Barwa zielona
• Komorowska, Ewa – Barwa niebieska