Pan Tadeusz – polisensoryczność

Świat przedstawiony „Pana Tadeusza” prezentowany jest przy pomocy wyobrażeń apelujących do wielu zmysłów czytelnika. Najczęściej są to doznania wzrokowe oraz słuchowe (Kleiner 1989: 485). Rzeczywistość tę charakteryzują czasem także wonie (Kleiner 1989: 483; Bachórz 2003: 63), wrażenia dotykowe i smakowe (Bachórz 2003: 62). Barwy, brzmienia i zapachy wypełniają opisyprzyrody, przedstawienia postaci, zwierząt, obyczajów, potraw oraz sceny zbiorowe. Dla każdego z wymienionych elementów świata przedstawionego Mickiewicz opracował osobny mechanizm sensorycznej prezentacji i konsekwentnie go stosował. Doznaniom pochodzącym z poszczególnych zmysłów poeta przypisał dokładnie określone funkcje.

Wszechwiedzący narrator i polisensoryczna sugestywność świata przedstawionego

Istotną cechą „Pana Tadeusza” jest brak relacji bohaterów z autopsyjnych doznań sensorycznych (charakterystycznych np. dla liryków Mickiewicza). Doświadczenia zmysłowe postaci prezentowane są przez wszechwiedzącego, trzecioosobowego narratora, który niejako „przygląda im się” z boku. Z tego powodu nierzadko informacje o postrzeganiu wielozmysłowym ograniczone są do podania nazw reagujących zmysłów. Podziwiający pejzaż i dźwięki natury Hrabia

W ten sposób czytelnik poznaje także dwór w Soplicowie. Narrator „podążając” za Tadeuszem, opowiada, że ten „okiem chciwie ściany starodawne / Ogląda czule” (Mickiewicz 1980: 9). Skończywszy opis obrazów wiszących na ścianach, mówiący informuje czytelnika o dźwiękach wysłuchanych przez bohatera:

Narratorska prezentacja pomieszczeń odwołuje się do doznań wzrokowych, słuchowych i węchowych. Jednak przemawiające do wzroku opisy przestrzeni są bardziej rozbudowane i szczegółowe, niż uwagi o dźwiękach; jeszcze bardziej lapidarne są wzmianki o zapachach. W swoim dawnym pokoju Tadeusz zobaczył „na oknach donice z pachnącemi ziołki, / Geranium, lewkonia, astry i fijołki” (Mickiewicz 1980: 13). Bohater przyglądał się też ogródkowi „wonnymi powiewami kwiatów oddychając” (Mickiewicz 1980: 15).

Bachórz stwierdził, że wybór woni, jakie opisał Mickiewicz, wynikał z zamierzonej „wierności realiom życia codziennego” (Bachórz 2003: 79). Umiejętność wykorzystania doznań wielozmysłowych w celu zasugerowania czytelnikowi realizmu scen chwalili Andrzej Paluchowski (Paluchowski 1959: 486-487) i Stanisław Witkiewicz (Witkiewicz 1924: 9). Większość badaczy podkreślała, że ta autentyczność jest efektem odwołania się Mickiewicza do wspomnień znanej mu litewsko-białoruskiej rzeczywistości. W ostatnich słowach eposu Mickiewicz nawet wymienia zmysły, które przyczyniły się do zapamiętania, a potem do wykreowania soplicowskiego świata. Narrator mówi: „com widział i słyszał, w księgi umieściłem” (Mickiewicz 1980: 586). Dążeniu do autentyzmu sprzyja także emocjonalny stosunek do przeszłości. Juliusz Kleiner połączył oba te elementy, posługując się mianem „pamięci serdecznej” (Kleiner 1998: 21).

Wygląd, dźwięki i zapachy codzienności

Wśród opowieści narratora o obyczajach soplicowskiego świata znaleźć można informacje o przygotowywaniu potraw: bigosu i kawy. Odwołują się one do wzrokowej i węchowej wrażliwości czytelnika. Opis przyrządzana bigosu rozpoczyna ogólnikowa zapowiedź:

Z tym wstępem kontrastuje następująca po nim wizualizacja skoncentrowana na wzbierającej w naczyniu energii, w końcu „wybuchającej” rozchodzącą się wonią:

Inaczej skonstruowany jest opis kawy. Podawanie napoju zaprezentowane zostało między innymi przy pomocy synestezyjnego połączenia wyobrażenia plastycznego i zapachu. Służba wnosi „kurzące wonnie imbryki blaszane” z płynem (II, 494) (Mickiewicz 1980: 121). Wielozmysłowość opisu napoju wyrażona została zaledwie wyliczeniem kilku precyzyjnie dobranych cech:

Lakoniczność tego opisu nie ujmuje mu zmysłowej sugestywności. Taki skutek dało określenie właściwości kawy przy pomocy porównania z obiektami, którym przysłowiowo przypisywano pewne cechy (np. czarny jak węgiel). „Przeniesione” cechy nadają wyobrażeniu kawy intensywną barwę, silny zapach i zawiesistą konsystencję. Mickiewicz zmysłowo ukonkretniał podobne wizje przy pomocy porównań, porzekadeł, dosadnego języka codziennego, a także onomatopei (Sawicki 2012: 188), instrumentacji głoskowej, rymu i rytmu.

W „koncercie żniwiarzy” do scharakteryzowania dźwięków posłużył obraz wydających je przedmiotów:

Takie synestezyjne współgranie przedmiotów z charakterystycznymi dla nich dźwiękami powraca w wyobrażeniach, w których percepcja wzrokowa jest ograniczona. Hrabia ze zdziwieniem i zainteresowaniem obserwował o poranku zamek spowity mgłą. Na wpół widoczna budowla, silne światło przeobrażające kształty oraz niewidoczne źródło dźwięków zmodyfikowanych przez echo, zainspirowały wyobraźnię bohatera do dopełnienia wizji:

Polisensoryczność wyobrażeń postaci

Wrażliwość na bodźce sensoryczne charakteryzuje wszystkie postaci „Pana Tadeusza”. Różni je natomiast preferowany zmysł. Maria Cieśla-Korytowska dostrzegła, że tytułowy bohater jest szczególnie wyczulony na doznania dźwiękowe, natomiast jego rywal, Hrabia – postrzega świat z reguły wzrokowo (Cieśla-Korystowska 2004: 32-34). Odmienny jest również stopień wyczulenia bohaterów na doświadczenia zmysłowe. Bardziej wrażliwi na sygnały płynące z przyrody są mieszkańcy zaścianka: młodzi ludzie śpiący na sianie (II, 44), sentymentalna dziewczyna (VIII, 29-30) i myśliwi (II, 5-10):

Przybysz, taki jak Hrabia (ale także Telimena), nie posługuje się zmysłami w celu przeniknięcia doświata natury, lecz aby zachwycać się jej urokami (zachowując przy tym przestrzenny dystans oraz przykładając do swojego doświadczenia kulturowe konwencje).

Sposób sensorycznego postrzegania przyrody przez bohaterów jest istotnym elementem kształtowania ich osobowości. Najczęściej takie charakterystyki zbudowane są z opisu doświadczeń płynących z dwóch zmysłów: dominującym postrzeżeniom wzrokowym towarzyszy percepcja słuchowa, ale zdarza się także węchowa i „temperaturowa”. „Dopełniające” doznania mają często charakter pointy. Opis doświadczeń sensorycznych kształtuje np. wyobrażenie Macieja jako starszego człowieka, który wykazuje się czułością:

Naturalne otoczenie, w jakim przebywa nestor rodu Dobrzyńskich przedstawiane jest przy pomocy metafor apelujących do wzroku i dotyku. Wyobrażenie zaczyna się od porównania oczu królików do szlachetnych kamieni, a trawy do „zielonego aksamitu”. Następnie narrator koncentruje się na delikatności króliczego runa. Scena kończy się obrazem głaskania sierści i sugestią wyczuwania króliczego ciepła.

Zgodnie z romantyczną konwencją natura obrazuje stan ducha osadzonej w niej postaci. W rozpoczynającym księgę IV opisie kniei ujawnia swą obecność narrator, dlatego prowadzi opowieść o osobistym, zmysłowym doświadczaniu przyrody. Wyostrzenie sensorycznego postrzegania wynika z psychicznego pobudzenia mówiącego. Pesymistycznym myślom odpowiada nastrój sceny, budowany przez dźwięki skontrastowane z barwnymi wyobrażeniami:

Polisensoryczne wyobrażenia elementów przyrody

Obeznani z naturą bohaterowie, ze względu na swoje zmysłowe wyczulenie, postrzegają ją przez pryzmat detali: wyglądu, dźwięku, zapachu ziół, krzewów, drzew, warzyw oraz zwierząt. Przy pomocy wrażeń płynących z wielu zmysłów opisywana jest zarówno duża zwierzyna, właściwa otaczającej zaścianek puszczy (np. niedźwiedź), jak i zające czy drób, a także pospolite owady:

Charakterystyczne dla „Pana Tadeusza” przenikanie się świata ludzkiego ze światem przyrody, znajduje swoje odzwierciedlenie również w nadawaniu cech ludzkich obiektom i zjawiskom naturalnym. W jednym z fragmentów epopei spersonifikowany został wiatr i promienie słońca. „Uczłowieczenie” uzyskano porównując działanie zjawisk naturalnych do pracy tkaczy. Istotną rolę w tym wyobrażeniu pełnią wrażenia wzrokowe i haptyczne:

Funkcje wrażeń zmysłowych

Jak wskazano, najczęściej doznania polisensoryczne pojawiają się w „Panu Tadeuszu” w postaci wyobrażeń apelujących do zmysłu wzroku i słuchu. Dźwiękom w takich zestawieniach przypisał Mickiewicz kilka funkcji. Brzmienia mogą aktywizować wyobraźnię dopełniającą obraz na wpół ukrytych obiektów, budować nastrój, dynamizować wyobrażenie, poprzez rozbicie spokoju wizualnej sceny i wprowadzenie nieoczekiwanej, nagłej zmiany wydarzeń (Cieśla-Korytowska 2004: 32-33):

Wszystkie wymienione funkcje znalazły zastosowanie w rozbudowanej, oryginalnej synestezji prezentującej koncert Wojskiego. Rzadko w „Panu Tadeuszu” doznaniem dominującym jest słuch, natomiast w tym przypadku wydobywane z rogu dźwięki modulują wygląd instrumentu:

Dźwięk pełni jeszcze jedną funkcję: określa przestrzeń. W jej konstruowaniu pewną rolę odgrywają elementy wizualne (drzewa), ale mocniej wpływa na wyobrażenie powielane echem brzmienie:

Powtarzane głosy poszerzają obszar swego zasięgu, by wreszcie się zdematerializować i przekroczyć granicę transcendencji:

Przykład ten dobitnie ilustruje charakterystyczną cechę polisensoryczności „Pana Tadeusza”: nasycenie wyobrażeń zmysłowością, mimo ograniczonego stosowania określeń odnoszących się do postrzegania sensorycznego oraz mimo braku opisów doznań z perspektywy podmiotowej (z wyjątkiem ujawniania się narratora w „ramie” opowieści).

Artykuły powiązane

• Pniewski, Dariusz – Relacja wzrok – słuch a poznanie nieskończoności (romantyzm)
• Pniewski, Dariusz – Polisensoryczność i frenezja romantyczna
• Pniewski, Dariusz – Natura i poznanie – polisensoryczność (Mickiewicz i Norwid)
• Pniewski, Dariusz – Harfa – polisensoryczny motyw w poezji Juliusza Słowackiego
• Pniewski, Dariusz – Polisensoryczność – romantyzm
• Tenczyńska, Anna – Iwaszkiewicz – polisensoryczność