Przymiotniki percepcji smakowej – kierunki przesunięć metaforycznych

Przymiotniki oznaczające cechy odbierane smakiem podlegają licznym przesunięciom metaforycznym. W dużej mierze wynika to z faktu, że leksemy te przywołują zwykle silne konotacje, zwłaszcza konotacje wartościujące (Danielewiczowa 1993). Silne skojarzenia określeń smaków z przyjemnością bądź przykrością sprawiają, że przymiotniki smakowe są często używane w opisie tych elementów rzeczywistości, które podlegają ocenie pod kątem dostarczania przyjemnych lub nieprzyjemnych doznań. Szczególnie wykorzystywane są w domenie uczuć. Ponadto, jako określenia doznań zmysłowych leksemy te tworzą metafory synestezyjne¹Metafory synestezyjne – Metafory oparte na podobieństwie jednych wrażeń zmysłowych do innych lub na zjawisku przenikania się bodźców pochodzących z różnych zmysłów. (Judycka 1963, Nagórko 1988, Termińska 1992). Największe zastosowanie znajdują w opisie zapachów, co stanowi językowe potwierdzenie silnego związku między zmysłem smaku i powonienia.

Przymiotniki opisujące doznania smakowe metaforycznie używane są w pięciu domenach znaczeniowych:

1. bodźce odbierane za pomocą innych zmysłów, głównie węchu;
2. uczucia i ich przyczyny;
3. wygląd, cechy i zachowanie człowieka;
4. dzieła sztuki, wytwory myśli ludzkiej, pewne rodzaje wypowiedzi;
5. opłaty (wyłącznie przymiotnik słony).

Większość przymiotników percepcji smakowej może odnosić się do bodźców odbieranych za pomocą węchu. Taki kierunek przesunięć metaforycznych wynika ze ścisłego współdziałania zmysłu smaku i powonienia, które sprawia, że podczas jedzenia wrażenia smakowe i zapachowe wzajemnie się przenikają. Ponadto zastosowanie przymiotników smakowych w polu semantycznym zapachów spowodowane jest brakiem prymarnych określeń ogólnie opisujących jakość danej woni. Wynika to prawdopodobnie z bardzo silnego skojarzenia poszczególnych doznań węchowych z konkretnymi źródłami zapachów. Jak twierdzi K. Pisarkowa, „możliwość intuicyjnego wyabstrahowania woni i oderwania jej od konkretnego źródła jest z natury mniejsza niż np. możliwość wyabstrahowania barwy od przedmiotu barwnego” (Pisarkowa 1972: 332).

Jako określenia zapachów mogą być wykorzystane wszystkie podstawowe przymiotniki percepcji smakowej: słodki, gorzki, kwaśny, słony, a także leksemy cierpki i mdły. Co ciekawe, w tym typie przesunięć metaforycznych małą rolę odgrywają konotacje wartościujące. Wyrazy słodki i gorzki, które w odniesieniu do uczućstają się antonimami oznaczającymi odpowiednio uczucie przyjemne i uczucie przykre, w domenie zapachów mogą oznaczać doznania wartościowane w różny sposób. Przymiotnik słodki określa przyjemne wonie kwiatów, ale także odór niemytych ciał i rozkładających się trupów. Przymiotnik gorzki staje się określeniem zarówno aromatu igliwia, jak i gryzącego dymu spalenizny. Podobnie leksem cierpki może być odnoszony do zapachów przyjemnych (cierpki aromat sosen), jak i przykrych (cierpki odór niemytego ciała). Jednoznacznie negatywnie nacechowany jest natomiast przymiotnik kwaśny używany w odniesieniu do zapachów związanych z fermentowaniem jakichś substancji: zepsutej żywności, rozkładających się szczątków roślinnych i zwierzęcych czy nieświeżego oddechu, a także mdły odnoszony do zapachów wywołujących mdłości, np. niesmacznego jedzenia. Z reguły pozytywnie wartościowany jest natomiast leksem słony, opisujący jedynie woń powietrza morskiego.

Niektóre przymiotniki percepcji smakowej odnoszą się także do innych bodźców zmysłowych. Leksem słodki opisuje łagodne, harmonijne dźwięki (słodki śpiew) oraz delikatne, pastelowe barwy (słodkie kolory), przy czym może mu towarzyszyć wartościowanie pozytywne (‘przyjemny, łagodny’) lub negatywne (‘ckliwy, banalny’). Określenie mdły stosowane jest do mało intensywnych, nieładnych kolorów oraz słabego, rozproszonego światła (mdła poświata).

W domenie uczuć wykorzystywane są cztery przymiotniki percepcji smakowej: słodki, gorzki, kwaśny i cierpki (Bronikowska 2002). Przeniesienie znaczeń przymiotników smakowych do sfery emocjonalnej opiera się przede wszystkim na konotacjach wartościujących przypisanych określeniom poszczególnych smaków. Stąd największe zastosowanie w tej domenie mają leksemy słodki i gorzki najsilniej konotujące przyjemność lub przykrość doznania.

Za pomocą przymiotników smakowych mogą być określane rzeczowniki oznaczające uczucia, np. słodki smutek, gorzki żal, kwaśny nastrój. Jako nazwy emocji występują też rzeczownikowe derywaty przymiotników słodki i gorzki: słodycz to‘pewien rodzaj przyjemnego uczucia’, a gorycz –‘pewien rodzaj przykrego uczucia’. A. Wierzbicka uważa, że tym, co wyróżnia te emocje spośród innych doznań, jest związek określanych przez nie przeżyć z innymi ludźmi. Słodycz to uczucie, które przypomina szczęście z powodu bliskości ukochanej osoby, a gorycz to zwykle uczucie zawodu spowodowanego doznaniem przykrości ze strony innych ludzi (Wierzbicka 1971: 128-129). W podobnym znaczeniu używane są też przysłówki słodko i gorzko (np. komuś jest słodko / gorzko na duszy).

Za pomocą przymiotników oznaczających wrażenia smakowe mogą być również charakteryzowane doświadczenia wywołujące przyjemne bądź nieprzyjemne uczucia, np. słodki sen, gorzka krzywda, cierpkie wspomnienie. W polszczyźnie występują także frazeologizmy zawierające przymiotniki smakowe, które nazywają doświadczane przez człowieka przyjemności lub przykrości: słodkie życie oznacza‘życie pozbawione problemów’ (ISJP), a gorzka pigułka –‘przykrość, której ktoś doznał’ (ISJP).

Jako określenia wyglądu, cech i zachowania człowieka występują przymiotniki słodki, kwaśny, gorzki, cierpki i mdły. W tej domenie znaczeniowej wykorzystywane są także derywaty leksemu kwaśny (skwaśniały, skwaszony) i gorzki (zgorzkniały). Wyrazy kwaśny i skwaszony używane w odniesieniu do człowieka oznaczają jego stan emocjonalny – niezadowolenie. Mogą także opisywać wygląd takiej osoby (kwaśna mina, skwaszony wyraz twarzy). Przymiotnik gorzki łączy się z rzeczownikami nazywającymi elementy wyglądu (gorzkie zmarszczki) i zachowania człowieka (gorzki śmiech, gorzka skarga), które są przejawem doznawanych przez niego bolesnych uczuć. Przymiotnik cierpki odnosi się do zachowania opisywanej osoby w stosunku do innych ludzi:‘ktoś, kto jest dla nas cierpki, jest nieprzyjemny, czasem złośliwy lub ironiczny’ (ISJP). Imiesłowy skwaśniały i zgorzkniały oznaczają utrwalone postawy człowieka – używane są w stosunku do kogoś ciągle niezadowolonego, będącego stale w złym humorze (zgorzkniały starzec). Przymiotnik mdły jako określenie człowieka może wskazywać zarówno na niewyróżniający się niczym wygląd, jak i na brak silnej osobowości.

W najbardziej różnorodny sposób wykorzystywany jest w tej sferze znaczeniowej przymiotnik słodki, przy czym charakterystyczne jest, że może on być wartościowany zarówno dodatnio, jak i ujemnie. W niektórych użyciach leksem słodki odnosi się do charakteru człowieka: może oznaczać osobę uprzejmą, o miłym i łagodnym usposobieniu (słodka staruszka), zwykle jednak używany jest w odniesieniu do kogoś fałszywego, kto zachowuje się w przesadnie ugrzeczniony sposób – w takich kontekstach pojawiają się zwykle porównania słodki jak miód / jak lukrecja (USJP).

W połączeniach z nazwami dzieci i młodych kobiet przymiotnik słodki określa wygląd i zachowanie opisywanych osób. W takich użyciach jest on często ironicznie przewartościowany: słodkie dziecko jest śliczne i z pozoru spokojne, ale jego zachowanie może zupełnie nie odpowiadać wyglądowi, słodka kobietka to kobieta ładna, ale niezbyt mądra i zachowująca się infantylnie. Jeszcze dobitniejsza ocena widoczna jest we frazeologizmie słodka idiotka oznaczającym‘niezbyt mądrą kobietę, która usiłuje zwrócić na siebie uwagę mężczyzn’ (ISJP).

Przeważnie negatywnie wartościowane są także połączenia przymiotnika słodki z nazwami zachowań człowieka, które wyrażają jego postawę w stosunku do innych. Zgodnie z definicją zawartą w ISJP‘słodkie słówka, oczy, miny itp. mają wyrażać sympatię, ale zwykle ukrywają prawdziwe myśli i uczucia’ (ISJP). Również we frazeologizmie robić do kogoś słodkie oczy oznaczającym‘przymilać się, wdzięczyć się do kogoś’ (USJP) zawarta jest dezaprobata nadawcy wobec takiego nieszczerego zachowania.

Do przymiotników percepcji smakowej, które odnoszą się do dzieł sztuki, wytworów myśli ludzkiej oraz pewnych rodzajów wypowiedzi, należą: słodki (a także derywat leksemu słodki – imiesłów przesłodzony), gorzki, cierpki, mdły, słony, pikantny i pieprzny.

Leksem słodki występuje jako określenie utworów literackich i plastycznych, a także filmów i przedstawień teatralnych. Utwory określone jako słodkie stanowią zwykle dzieła kreujące nieprawdziwy, wyidealizowany obraz świata, co sprawia, że słowo to jest nacechowane negatywnie. Ujemna ocena zawsze towarzyszy wyrażeniom z imiesłowem przesłodzony, np. przesłodzona książka, przesłodzony obrazek.

Przymiotniki gorzki i cierpki używane są w odniesieniu do utworów dotykających bolesnych problemów i przekazujących trudną prawdę o świecie (gorzka książka, cierpki film) oraz postaw życiowych lub systemów filozoficznych zalecających trzeźwą ocenę rzeczywistości i zachowanie dystansu do tego, co przyniesie los (gorzka mądrość stoicka, cierpka filozofia La Fontaine’a). W tego typu wyrażeniach zachodzi znamienne przewartościowanie obu leksemów – określone za ich pomocą dzieła literackie i wytwory myśli ludzkiej zyskują ocenę pozytywną.

W odniesieniu do książek, sztuk lub filmów jest też używany przymiotnik mdły w znaczeniu‘to, co jest pozbawione wyrazu i nie budzi zainteresowania ani emocji’ (ISJP).

Przymiotniki słony, pikantny i pieprzny znajdują zastosowanie jako określenia pewnych typów wypowiedzi, mających strukturę narracyjną i zakończonych pointą, takich jak anegdota, dowcip, kawał. Leksem pikantny łączy się także z rzeczownikami oznaczającymi dzieła literackie, teatralne i filmowe. Wypowiedzi lub utwory określone jako pikantne są‘ekscytujące, nieco nieprzyzwoite lub złośliwe’ (ISJP), natomiast pieprzne / słone dowcipy są również nieprzyzwoite, ale w sposób niewyrafinowany, a nawet wulgarny. W obu wypadkach przesunięcia metaforyczne opierają się na porównaniu ekscytującego, często nieprzyzwoitego tekstu z mocno przyprawioną potrawą, jednak przymiotnik pikantny wykorzystuje konotację‘odpowiedniego doprawienia’, a leksemy pieprzny i słony – skojarzenia z nadmiernym przyprawieniem potrawy (por. także czasownik przesolić‘przesadzić, przebrać miarę w czymś’).

Przymiotnik słony używany jest także jako wykładnik dużego natężenia cechy, przede wszystkim wysokich kosztów (słona cena). To przesunięcie metaforyczne bazuje na konotacjach przywoływanych przez wyraz sól oznaczający prototypowy wzorzec²Wzorzec prototypowy – Typowy nosiciel danej cechy. słonego smaku –‘sól to przyprawa, która wymaga odpowiedniego dozowania’,‘sól była kiedyś stosowana jako środek płatniczy’.

Artykuły powiązane

• Bronikowska, Renata – Czasowniki percepcji dotykowej
• Kluba, Agnieszka – Synestezja

Bibliografia

• 1
  Metafory synestezyjne – Metafory oparte na podobieństwie jednych wrażeń zmysłowych do innych lub na zjawisku przenikania się bodźców pochodzących z różnych zmysłów.
• 2
  Wzorzec prototypowy – Typowy nosiciel danej cechy.