Symbolika barw w kulturze

Jak pisze Ryszard Tokarski, „[…] nazwy barw stanowią grupę leksykalną bardzo mocno obciążoną kulturowo” (Tokarski 2004: 18). Kwestią dyskusyjną jest natomiast to, do jakiego stopnia informacje na temat funkcjonowania poszczególnych kolorów w kulturze (czyli – de facto – dane stanowiące kontekst pozajęzykowy) powinny być uwzględniane w analizie semantycznej. Przedstawię wybrane informacje odnoszące się do kulturowego kontekstu funkcjonowania barwy czerwonej.

Za wyrazisty wzorzec prototypowy dla barwy czerwonej uznawana jest krew (szczególnie żywa, jasna, tętnicza). Źródeł związku symbolicznego krwi i czerwieni z życiem niektórzy autorzy (Gross 1990) upatrują w czasach prehistorycznych. Obserwacja koloru upływającej z ciała krwi połączona ze stwierdzeniem, że znaczna utrata krwi powoduje osłabienie, a w końcu – śmierć, spowodowała, zdaniem Rudolfa Grossa, pojawienie się i utrwalenie skojarzenia czerwieni z życiem. Czerwień kojarzona jest także ze zdrowiem, pięknem, atrakcyjnością fizyczną – świadczą o tym pośrednio pojawiające się w języku wyrażenia typu krasawica‘piękna dziewczyna’ (Tokarski 2004: 85).

Bardzo wyrazisty kulturowo jest także związek barwy czerwonej z ogniem, por. stereotypowy kolor gaśnic, wozów straży pożarnej. Ogień w doświadczeniu ludów pierwotnych miał podwójną funkcję. Z jednej strony, ognisko było miejscem, wokół którego się gromadzono, które dawało ciepło i pozwalało przyrządzić pożywienie. Z drugiej jednak strony, płomień ognia był niebezpieczny, parzący, trudny do okiełznania, niszczący. Pojawienie się ognia wniosło zatem zasadniczą zmianę w życie naszych przodków, a w perspektywie percepcji barw mogło przyczynić się do wykształcenia się i utrwalenia kategorii makroczerwieni: płomienie są bowiem zasadniczo żółto-pomarańczowe, żarzące się węgle czerwone, a pieczone na ogniu mięso przybiera barwę brązową (Biggam 2004: 30). Carole Biggam, rekonstruując sposób myślenia ludzi pierwotnych, zauważa, że czerwony to w istocie kolor żarzących się węgli, a nie otwartego płomienia. Podobną uwagę znaleźć można w pracy Ryszarda Tokarskiego (Tokarski 2004: 80).

Kolejne, rekonstruowane na podstawie źródeł historycznych znaczenie czerwieni wiąże się z konotacjami‘podniecenie’ i‘siła’. Pojawienie się takich cech znaczeniowych ma podłoże biologiczne: kontakt z czerwienią (patrzenie na czerwone przedmioty, czerwone powierzchnie) wpływa na pobudzenie sympatycznego układu nerwowego człowieka. Reakcją układu nerwowego na bodziec w postaci czerwieni jest m.in. podniesienie się ciśnienia krwi, przyspieszenie oddechu, wzmożenie gotowości organizmu do reakcji, podniecenie, wzbudzenie gotowości do działania (walki lub ucieczki) dzięki podniesieniu się poziomu adrenaliny i cukru we krwi. Nie bez przyczyny z pewnością czerwony jest uznawany za kolor walki, wojny i rewolucji. Te skojarzenia są czytelne w systemach symboliki kulturowej, por. czerwona czapka frygijska jako symbol Rewolucji Francuskiej; czerwony sztandar, którego konotacje (Tokarski 2004: 92-93)od obecnego w heraldyce znaczenia‘dostojeństwo’,‘odwaga, waleczność’ ewoluowały w kierunku wartościowania negatywnego związanego z ruchami lewicowymi, marksizmem i komunizmem. Czerwony kojarzony jest także z wymiarem sprawiedliwości, stąd czerwona odzież sędziów czy katów – choć w przypadku tych drugich w grę wchodzą również skojarzenia z rozlewem krwi przy egzekucji (Tokarski 2004: 89).

Czerwień – kolor życia, energii życiowej – pojawia się również w obrzędach pogrzebowych np. tzw. czerwone pochówki (Tokarski 2004: 80). W niektórych kulturach ciała zmarłych pokrywano czerwoną ochrą, a na grobach rozlewano krew, aby zapewnić zmarłemu życie i szczęście po śmierci. W innych kulturach z kolei (np. greckiej czy szwedzkiej) ciała zmarłych owijano w czerwony materiał (Gross 1990: 44-45).

Bardzo wyrazisty i trwały jest związek czerwieni ze sferą uczuć i seksualności. Figurki kobiet lub przedstawienia bogini często noszą znaki czerwonego barwnika jako informację o płodności – mocy przekazywania życia. We współczesnej kulturze zanika traktowanie aktywności seksualnej i płodności jako logicznej całości, a czerwień – choć pozostaje symbolicznie barwą miłości, szczególnie fizycznej (por. czerwone latarnie, czerwone dzielnice jako wyrażenia odnoszące się do prostytucji) – przestaje odnosić się do aspektu przekazywania życia (Gross 1990: 13-15).

Rudolf Gross cytuje badania niemieckiego psychologa, Petera R. Hofstättera, który dowodzi, że w ludzkiej wyobraźni‘miłość’ i‘czerwień’ przywołują te same asocjacje. Gross stwierdza natomiast, że pojęciowy związek‘miłości’ i‘czerwieni’ zakorzeniony jest w doświadczeniu fizycznym człowieka, a więc postuluje cielesne podstawy konceptualizacji uczucia:

Czerwony jako kolor wykorzystywany w drogowej sygnalizacji świetlnej (‘stop’) wchodzi w opozycję z zielonym (‘droga wolna’) i żółtym (‘uwaga’). Kolorów tych nie wybrano oczywiście przypadkowo. Twórcom systemu chodziło o jak najbardziej wyrazisty kontrast między poszczególnymi znakami, a opozycja czerwony – zielony jest jedną z najlepiej rozpoznawalnych poza parami biel – czerń i żółty – niebieski (Michera 1987:104-105). W tym trójelementowym systemie znaków aktywuje się także wyraźnie odniesienie czerwieni do domeny niebezpieczeństwa. Wydaje się, że konotacja‘niebezpieczeństwo’ obecna jest w znaczeniu przymiotnika czerwony przede wszystkim dzięki jego związkowi konceptualnemu z ogniem.

W symbolice chrześcijańskiej czerwień kojarzona jest z krwią, przede wszystkim z krwią Chrystusa i męczenników. Dlatego właśnie czerwony ornat wykorzystywany jest w liturgii katolickiej m.in. przy okazji wspomnień męczenników i apostołów. Czerwień pojawia się również w liturgii Wielkiego Piątku, pamiątki śmierci Chrystusa, i oznacza nie tylko – jak można się spodziewać – przelaną krew, ale także przypomina o kapłańskiej i królewskiej godności Jezusa. Purpura (płaszcz w tym kolorze nałożono Jezusowi przed męką) była bowiem w Izraelu kolorem rezerwowanym dla Boga i dla reprezentującego Jego władzę króla. W kościele katolickim symbolika ta utrzymuje się do dziś m.in. w kolorach piusek biskupów i kardynałów.

Wśród niepodstawowych nazw barw z kategorii czerwieni szczególne miejsce w kulturze polskiej wydaje się mieć karmazyn: kolor kojarzony ze szlachectwem.

Symboliczne znaczenia barw i ich szczególne właściwości wykorzystywane są w sposób praktyczny w wielu dziedzinach wiedzy oraz w (para)naukach, np. w psychologii koloru (np. w jaki sposób określone barwy są postrzegane, jak można je wykorzystać w terapii zaburzeń, w jaki sposób preferencja określonych barw świadczy o temperamencie i charakterze człowieka); sztuce dekorowania wnętrz (np. w jaki sposób łączyć barwy, jak wywoływać za ich pomocą złudzenie optyczne), chromoterapii (np. leczenie schorzeń wewnętrznych przy pomocy określonych barw), marketingu i reklamie (np. jakie połączenia kolorów są najbardziej wyraziste, przyciągają wzrok klienta) itd.

Źródła

• Ampel-Rudolf Mirosława, „Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka polskiego”, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1994.
• Biggam Carole P., „Prototypes and foci in the encoding of colour”, [w:] Kay Christian J., Smith John (eds.), „Categorization in the history of English”, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia 2004
• Bjelajeva Inna, „Niepodstawowe nazwy barw w języku polskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim”, Wydawnictwo Wydziału Polonistyki UW, Warszawa 2005.
• Forstner Dorothea OSB, „Świat symboliki chrześcijańskiej”, przeł. Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyński, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990
• Gross Rudolf, „Dlaczego czerwień jest barwą miłości”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1990
• „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom I, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.
• „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom 2, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003
• Tokarski Ryszard, „Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie”, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
• Waszakowa Krystyna, „Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego”, [w:] „Studia z semantyki porównawczej”, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Krystyny Waszakowej, tom I, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.

Artykuły powiązane

• Falkowska, Marta – Podstawowe nazwy barw
• Falkowska, Marta – Wzorce prototypowe dla niepodstawowych nazw barw
• Falkowska, Marta – Niepodstawowe nazwy barw w polszczyźnie
• Stanulewicz, Danuta – Barwa czarna
• Komorowska, Ewa – Barwa szara
• Stanulewicz, Danuta – Barwa fioletowa
• Stanulewicz, Danuta – Barwa pomarańczowa